Stanisław Nowak (1859-1936) – nauczyciel, prezes ZNP, senator RP, działacz niepodległościowy, jeden z twórców Związku, któremu zawdzięczamy uchwalenie w 1926 r. pierwszej pragmatyki zawodowej nauczycieli – urodził się 28 października 1859 r. w Andrychowie.
Był charyzmatycznym przywódcą ruchu nauczycielskiego – jednym z twórców Związku. To z jego inicjatywy 28 grudnia 1905 r. w Krakowie podczas zebrania tzw. Ankiety został powołany Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji. Jego prezesem został właśnie Stanisław Nowak. W tym samym roku, 1 października w Pilaszkowie, powstał Związek Nauczycieli Ludowych, który dał początek późniejszemu Zrzeszeniu Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych, działającemu w zaborze rosyjskim.
I właśnie te dwie organizacje nauczycielskie – z Galicji i Kongresówki – w 1919 r. utworzyły zjednoczony Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (od 1930 r. – Związek Nauczycielstwa Polskiego). Prezesem Związku w 1919 r. i w 1930 r. wybrano Stanisława Nowaka, co było wyrazem uznania dla jego roli nestora polskiego ruchu nauczycielskiego.
Prezydium Zjazdu Związku Nauczycielstwa Polskiego (3.06.1932). Od lewej: Stanisław Drzewiecki, prezes Stanisław Nowak, Julian Smulikowski, Zygmunt Nowicki i Stanisław Machowski. Źródło: NAC/Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, autor: Leon Jarumski
Stanisław Nowak był także blisko związany (podobnie jak inni działacze Związku, np. Julian Smulikowski) ze środowiskami niepodległościowymi. Kiedy w Krakowie powstał w 1914 r. Naczelny Komitet Narodowy (reprezentujący Polaków w Galicji), Stanisław Nowak włączył się w jego działalność jako wiceprzewodniczący Komisji Szkolnej. Organizował także wsparcie dla żołnierzy Legionów.
W lipcu 1920 r. Zarząd Główny Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych pod wodzą Stanisława Nowaka wezwał nauczycieli do czynu zbrojnego w obronie Ojczyzny przed agresją Rosji Sowieckiej.
„Zechcijcie pójść śladami Ojców z roku 31-go i 63-go! Wzywamy wszystkich zdolnych do noszenia broni, z zwłaszcza znających rzemiosło wojenne, do natychmiastowego zgłaszania się do armji czynnej w najbliższym biurze werbunkowym. A pamiętajmy, że nauczycielowi nie wypada inaczej zgłosić się do wojska jak tylko na czele hufca zwerbowanych ochotników. A ci, którzy pozostaną na miejscu, niech ślą nowe zastępy na bój o byt Polski” – apelował ZG Związku.
Niezdolnym do służby frontowej Związek polecał pracę w instytucjach wojskowych oraz tworzenie „niezłomnego frontu wewnętrznego”, który da odpór propagandzie bolszewickiej. Odezwa kończyła się zawołaniem:
„Niech żyje Wolność! Niech żyje Niepodległa Rzeczpospolita Ludowa! Niech żyje ukochany Wódz, Józef Piłsudski!”.
Po odzyskaniu niepodległości Nowak walczył o zapewnienie wysokiego statusu zawodowego nauczycielom. Był jednym z „ojców” pierwszej pragmatyki zawodowej , uchwalonej w 1926 r., czyli pierwowzoru dzisiejszej Karty Nauczyciela. „Najwierniejszym stróżem idei państwa był, jest i będzie zawsze – nauczyciel. (…) Toteż powinien on być wyposażony w pełnię praw, gwarantujących mu spokojne wypełnienie nie tylko swoich obowiązków zawodowych, ale i obywatelskich” – uważał prezes Nowak. O ważne dla nauczycieli sprawy zabiegał jako senator RP. W 1922 r. został wybrany do Senatu z listy PSL „Piast”, a w 1932 r. zdobył mandat w Senacie z listy BBWR.
Uczestnicy konferencji ZNP w siedzibie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (23.02.1931). Przy stole obrad: minister Sławomir Czerwiński (1. z lewej), (od prawej) Julian Smulikowski, prezes Stanisław Nowak, H. Grodzińska, Klementyna Stattlerówna, NN, posłanka Maria Jaworska, poseł Zdzisław Stroński. Źródło: NAC/Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji
Był zwolennikiem powszechnej i bezpłatnej edukacji. Kiedy projekcie w Konstytucji kwietniowej z 1935 r. pominięto zapisaną jeszcze w konstytucji marcowej z 1921 r. zasadę bezpłatności nauki, prezes Nowak oraz sekretarz Związku Stanisław Machowski wystąpili z listem otwartym do prezesa rządzącego BBWR płk Walerego Sławka. Przedstawiciele ZNP ostrzegali, że „w dobie trudności budżetowych Państwa, brak konstytucyjnego postanowienia o bezpłatności nauki jest niejako automatycznem upoważnieniem Rządu do wprowadzenia opłat za naukę w szkole powszechnej”. Argumentowali, że starsze pokolenie Polaków pamięta, iż szkoła w czasie zaborów była bezpłatna, dlatego wprowadzenie opłat w wolnej Polsce „wywoła niewątpliwie wyłącznie ujemne nastawienie do państwowości polskiej” (list przedrukował GN nr 16 z 5 stycznia 1935 r.).
Stanisław Nowak zmarł 6 marca 1936 r. w Krakowie. Głos Nauczycielski (nr 25 z 8 marca 1936 r.) żegnał go nagłówkiem „Odszedł Niezłomny Bojownik”, a we wspomnieniu od redakcji napisano: „Kochany i szanowany przez nauczycielstwo polskie, występował zawsze w obronie pozycji społecznej i prawno-służbowej nauczyciela, zabierał wazki i miarodajny głos w sprawach szkolnictwa i jego położenia”.
Aktualne pozostają słowa prezesa Stanisława Nowaka: „Nauczycielstwo polskie nie potrzebuje dziś legitymować się swojemi uczuciami patrjotycznemi, ponieważ niejednokrotnie złożyło dowody jak najdalej idącej ofiarności na ołtarzu dobra publicznego”.
(JRZ, GN)
***
Cały numer Głosu Nauczycielskiego wydany po śmierci Stanisława Nowaka: