75. rocznica wyzwolenia. Pamięć o nauczycielach zamordowanych w KL Auschwitz. Jednym z nich był Marian Batko

Były niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz Birkenau był także miejscem kaźni wielu nauczycieli. O ich martyrologii przypomina tablica umieszczona na terenie obecnego Muzeum Auschwitz w 1959 r. z inicjatywy Związku Nauczycielstwa Polskiego. Symbolem ofiarnej postawy nauczycieli w miejscu zagłady stał się Marian Batko, nauczyciel gimnazjalny, bohater tajnego nauczania.

Kalendarium dotyczące Mariana Batki, członka TON, nauczyciela gimnazjalnego, więźnia o nr 11795 zamordowanego w KL Auschwitz 27 kwietnia 1941 r.

25.03.1901 – w Krakowie Płaszowie urodził się Marian Batko.

31.05.1920 – Marian Batko ukończył Państwowego Gimnazjum Ogólnokształcącego w Mielcu, gdzie zdał z wyróżnieniem egzamin maturalny.

Czerwiec 1920 r. – Batko wstępuje jako ochotnik do Wojska Polskiego i walczy w wojnie polsko-bolszewickiej.

01.10.1920 – po zwolnieniu z wojska rozpoczyna studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

27.10.1925 – ukończenie studiów na Wydziale Matematyczno-Fizycznym (podawany jest też Wydział Filozoficzny) Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Otrzymuje dyplom nauczyciela fizyki i matematyki.

Lata 1925-1929 – nauczyciel w gimnazjach w Kolbuszowej i Lubaczowie.

Lata 1929-1932 – praca na stanowisku nauczyciela w  Gimnazjum w Katowicach.

Lata 1932-1935 – praca w Państwowym Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczym w Chorzowie nr I.

Lata 1935-1939 – praca w Państwowym Gimnazjum Klasycznym w Chorzowie nr I.

Wrzesień 1939 – Marian Batko z powodu schorzenia kręgosłupa nie zostaje zmobilizowany. Przenosi się do Krakowa i angażuje się w tajne nauczanie.

30.01.1941 – aresztowanie Mariana Batki przez gestapo podczas drogi na tajne komplety, uwięzienie nauczyciela w więzieniu na Montelupich.

04.05.1941 – przewiezienie do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Został osadzony w bloku nr 2 i oznaczony nr 11795.

23.04.1941 – selekcja więźniów bloku nr 2 spowodowana ucieczka jednego z więźniów podczas której Marian Batko zostaje wraz z 10 innymi więźniami wyznaczony na śmierć w bunkrze głodowym przez komendanta obozu Fritzcha – osadzono go w bloku w Bloku 13, gdzie zmarł. Według kilku relacji miał on się zgłosić na tzw. wybiórkę dobrowolnie, a przytaczano też wersję, że wystąpił z szeregu za Mieczysława Pronobisa, 16-letniego ucznia. Dokumenty nie potwierdziły tej ostatniej wersji. Natomiast w przytłaczającej większości relacje wskazują bezsprzecznie na dobrowolną ofiarę Mariana Batki.

27.04.1941 – śmierć głodowa Mariana Batko wraz z 10 innymi współwięźniami w Bloku nr 13 w KL Auschwitz-Birkenau.

1941/1942 – ukazuje się konspiracyjna broszurka „Oświęcim” – anonimowy informator podaje Helenie Marii Krahelskiej (pisarka, członek ZWZ-AK, pracowała w Biurze Informacji i Propagandy, zamordowana w niemieckim obozie koncentracyjnym Ravensbruck w 1945 r.) relację o dobrowolnym wystąpieniu pedagoga zamiast ucznia na śmierć w bunkrze głodowym.

1942 r. – w wydawnictwie „Oświęcim. Pamiętnik więźnia 1942” Krahelskiej informacja o wystąpieniu starszego mężczyzny, który chciał być rozstrzelany za młodego człowieka.

1943  r. – w rękopisie „Obrazki z obozu Auschwitz”, sporządzonym przez uciekiniera z obozu, prawdopodobnie Stanisława Chybińskiego – informacja o wystąpieniu staruszka z szeregu, który chciał zaoszczędzić jedno młode życie.

1963 r. – relacja Franciszka Balzara, więźnia KL Auschiwtz-Birkenau – o dobrowolnym wystąpieniu Mariana Batki na śmierć głodową za innego więźnia. W swej relacji wymienia nauczyciela z imienia i nazwiska.

1967 r. – relacja Lucjana Olszyny, więźnia KL Auschwitz-Birkenau o wystąpieniu starszego człowieka z szeregu z prośbą o wybranie go zamiast innego młodego człowieka. Tak też się stało a wszyscy mieli wskazywać, że był to profesor z Krakowa.

1972 r. – relacja Romana Olszyny, więźnia KL Auschwitz-Birkenau,  wskazująca na wystąpienie starszego mężczyzny (wskazująca, że był nim Marian Batko).

20.03.1972 – Rada Państwa przyznaje pośmiertnie Marianowi Batce Krzyż Złoty Orderu „Virtuti Militari”

1976 r. – relacja Mariana Szczepańskiego, więźnia Kl. Auschwitz-Birkenau: „Podczas którejś z wybiórek dokonywanej wczesna wiosną 1941 roku z szeregu wystąpił niespodziewanie więzień, którego nie wyznaczono. Trudno jest obecnie po upływie tylu lat powiedzieć co skłoniło tego więźnia do samowolnego wystąpienia”.

Zdaniem historyków:

Dr A. Cyra: „w grupie dziesięciu więźniów […] obok prof. Mariana Batki znalazł się jeszcze jeden nauczyciel […] Wincenty Rejewski […] aresztowano go 18 lipca 1940 r. za […] kolportaż prasy podziemnej […] Do KL Auschwitz został przywieziony 30 sierpnia 1940 r. i oznaczony numerem 3301 […] Powyższa uwaga do tamtego dramatycznego obozowego zdarzenia nie wyklucza jednak męczeńskiej śmierci prof. Mariana Batki i już z tego samego powodu nie można odmówić należnej mu czci i pamięci”.

Dr P. Setkiewicz: – „Jedno wszakże nie może ulegać wątpliwości – fakt dobrowolnego wystąpienia Mariana Batko i przez to uratowanie życia innemu więźniowi. Dlatego też pomimo nie w pełni wyjaśnionych okoliczności selekcji na śmierć głodową […] nie wolno odmawiać uznania i czci człowiekowi, który w pełni sobie na naszą pamięć zasłużył”.

Opracował dr Piotr Wierzbicki (ZNP Kraków-Śródmieście)

 

Bibliografia

Archiwum ZG ZNP w Warszawie

Archiwum ZG ZNP Okręg Małopolski

„Tajna Organizacja Nauczycielska. Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego podczas okupacji hitlerowskiej 1939-1945”, red. W. Panek, A. Ryś, D. Sala i red. naukowa P. Wierzbicki, Kraków 2016.

Archiwum „Głos Nauczycielski”

Rocznica głodowej śmierci Mariana Batko – teksty historyków z Muzeum Auschwitz A. Cyry „Historia z Auschwitz” i P. Setkiewicza „Zapomniany czyn Mariana Batko”, www.auschwitz.org/muzeum/aktualnosci/rocznica-glodowej-smierci-mariana-batko,1077.html