Tradycja Komisji Edukacji Narodowej oraz dążeń do upowszechnienia edukacji była i jest żywa w Związku przez wszystkie lata jego istnienia. To z tego ducha i z tych wartości wynikają działania ZNP podejmowane na rzecz obrony prestiżu i znaczenia zawodu nauczyciela, zgodnie z ideą, że edukacja jest najważniejsza.
Obchodzimy 250. rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej, która została powołana do życia 14 października 1773 r. na wniosek króla polskiego Stanisława II Augusta Poniatowskiego (1732-1798). Miało to miejsce podczas obrad Sejmu tzw. rozbiorowego zwołanego 19 kwietnia 1773 r. (zakończył obrady 11 kwietnia 1775 r.). Sejmu, który zatwierdzał pierwszy rozbiór Polski z 1772 r., dokonany przez Rosję, Prusy i Austrię. Komisja została powołana do reformy szkolnictwa podstawowego i średniego, kierowanego przez jezuitów. Chodziło o reformę dotychczasowego sposobu i programu nauczania w kolegiach jezuickich likwidowanych na mocy breve (urzędowe pismo papieskie mniejszej wagi) kasacyjnego zakonu jezuitów papieża Klemensa XIV.
Zatem okoliczności powstania niniejszego pierwszego w Europie Ministerstwa Edukacji były nader dramatyczne i wiązały się z przełomową dla historii Rzeczpospolitej Obojga Narodów chwilą jej pierwszego rozbioru i upadku konfederacji barskiej (1768-1772), buntu szlachty przeciw królowi i rosyjskim wpływom. Warto zaznaczyć, że powstanie komisji poprzedziły działania i starania reformatorskie w zakresie edukacji Stanisława Konarskiego (1700-1773), pijara, który w 1740 r. założył Collegium Nobilum na wzór zachodnich akademii szlacheckich. Warto zaznaczyć, że w 2023 r. przypada też 250. rocznica śmierci Konarskiego, który zmarł 3 sierpnia 1773 r. w Warszawie.
W pewnym stopniu twórcy komisji wzorowali się na reformach Konarskiego, które wprowadzono do nowo tworzonych szkół. W rzeczywistości proces powstawania Komisji Edukacji Narodowej miał miejsce między 7 a 15 października 1773 r. na drugiej sesji Sejmu. Aktem prawnym powołującym do istnienia komisję była konstytucja sejmowa (ustawa) nosząca tytuł: Ustanowienie Komisji nad Edukacją Młodzi Narodowej Szlacheckiej dozór mającej.
(…)
Dziedzictwo Komisji Edukacji Narodowej mimo ostatecznego upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 r. przetrwało okres rozbiorów i zaborów do 1918 r., gdy Polska odzyskała niepodległość.
Okres przełomu XIX i XX w. był okresem kształtowania się na ziemiach polskich organizacji nauczycielskich. Nastąpił wówczas powrót do tradycji komisji, której pamięć wraz z reformami Konarskiego pielęgnowały nowo powstałe organizacje z Krajowym Związkiem Nauczycielstwa Ludowego w Galicji (KZNL) utworzonym w Krakowie w grudniu 1905 r. pod wodzą Stanisława Nowaka (1859-1936) na czele. To z nich wywodzi się Związek Nauczycielstwa Polskiego, który powstał 118 lat temu, lecz obecną nazwę przyjął w 1930 r. Już w ankiecie założycielskiej KZNL z 28 grudnia 1905 r. spisanej w Krakowie odnajdujemy odwołanie do idei Komisji Edukacji Narodowej (więcej – w ramce).
Tradycja KEN oraz dążeń do upowszechnienia edukacji była i jest żywa w Związku przez wszystkie lata jego istnienia. To z tego ducha i z tych wartości wynikają działania ZNP podejmowane na rzecz obrony prestiżu i znaczenia zawodu nauczyciela, zgodnie z ideą, że edukacja jest najważniejsza.
dr Piotr Wierzbicki
ZNP Kraków-Śródmieście
***
Przedstawiamy fragmenty artykuły, który ukaże się w GN nr 42-43 z 18-25 października br.
***
Związek i rocznice KEN. „Święcimy chwilę powstania naszego stanu”
>> W 1908 r. i 1913 r. (kolejno 110. i 120. rocznica powołania Komisji Edukacji Narodowej) w protokołach prac Zarządu Głównego KZNL i Głosie Nauczycielstwa Ludowego zapisano potrzebę upamiętnienia i kultywowania tradycji KEN oraz wzorowania się na działaniach komisji.
>> w 1912 r. Związek obchodził także 100-lecie śmierci Hugona Kołłątaja (zmarł 28 lutego 1812 r.), ognisko w Krakowie wydelegowało dwóch członków do komitetu organizującego obchody rocznicy.
>> Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. i przyjęciu przez naszą organizację nazwy Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP) Związek podejmował wiele inicjatyw nawiązujących wprost do tradycji KEN, pisał o tym obszernie Głos Nauczycielski.
>> W 1922 r. IV Zjazd ZPNSP wezwał nauczycieli do przygotowania się do obchodów 150-lecia powstania KEN oraz do upamiętnienia postaci Stanisława Konarskiego w związku z rocznicą jego śmierci.
>> W Głosie Nauczycielskim z 15 kwietnia 1923 r. upamiętniono 150. rocznicę śmierci Stanisława Konarskiego w nawiązaniu do jubileuszu powstania KEN. Głos poinformował o nowej inicjatywie Związku i opublikował statut Uniwersytetu Powszechnego im. Stanisława Konarskiego ZPNSP w Krakowie.
>> Głos w 1923 r. informował również o inicjatywie budowy 30 szkół na 150-lecie KEN w województwie lubelskim.
>> ZPNSP powiązał obchody 150-lecia KEN i śmierci Stanisława Konarskiego z obradami Zjazdu Delegatów Związku (8-11 września 1923 r.). GN z 15 października 1923 r. na pierwszej stronie drukował przemówienie zjazdowe Aleksandra Patkowskiego, a w nim słowa: „Święcimy w tej rocznicy chwilę powstania naszego stanu nauczycielskiego”.
>> W 160-lecie powstania KEN związkowe obchody rocznicy odbywały się w cieniu wielkiego kryzysu i zmian w oświacie. Niemniej jednak w 1933 r. na kolejnym zjeździe ZNP i posiedzeniu ZG Związku oddano hołd twórcom komisji.
>> Kolejna okrągła rocznica wydarzeń z 1773 r. przypadła na czas wojny i okupacji, kiedy ZNP, działając pod kryptonimem TON, prowadził walkę o przetrwanie polskiej oświaty oraz kultury. To wszystko przypominało czas zaborów, kiedy wspomnienie działań KEN pomogło przetrwać czas niewoli.
Bibliografia
>> Z. Kukulski (wyd. i wstęp) „Pierwiastkowe przepisy pedagogiczne Komisji Edukacji Narodowej z lat 1773-1776”, Warszawa 1923
>> R. Dutkowa „Komisja Edukacji Narodowej”, Warszawa 1973
>> M. Spórna, P. Wierzbicki „Słownik władców polskich i pretendentów do tronu polskiego”, Kraków 2003
