31 marca br. przypada 60. rocznica śmierci Aleksandry Piłsudskiej (1882-1963) – bojowniczki o wolną i niepodległą Polskę, działaczki Polskiej Partii Socjalistycznej, małżonki Marszałka Józefa Piłsudskiego. Aleksandra Piłsudska jest patronką roku 2023. Była również Honorowym Członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego. Przypominamy artykuł z Głosu Nauczycielskiego poświęcony tej niezwykłej kobiecie, bojowniczce, bohaterce.
Rok 2023 został uznany przez Sejm RP za Rok Aleksandry Piłsudskiej, żony Marszałka Józefa Piłsudskiego. Mało kto jednak wie, że Aleksandra Piłsudska była od 1937 r. honorowym członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego – piszą w Głosie Nauczycielskim Tomasz Jamróz-Piłsudski (członek rodziny Piłsudskich) oraz dr Piotr Wierzbicki (ZNP Kraków-Śródmieście).
Na zdjęciu: Aleksandra Piłsudska podczas uroczystość poświęcenia szkoły powszechnej im. Józefa Piłsudskiego w Bezdanach. Fotografia z archiwum rodzinnego Tomasza Jamroza-Piłsudskiego
Uchwała Sejmu w sprawie ustanowienia Roku Aleksandry Piłsudskiej została przyjęta 22 lipca ub.r., a pierwszy akapit uzasadnienia brzmi tak: „31 marca 2023 roku przypada sześćdziesiąta rocznica śmierci Aleksandry Piłsudskiej – działaczki niepodległościowej, członkini Polskiej Organizacji Wojskowej i Polskiej Partii Socjalistycznej, odznaczonej między innymi Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari >>za męstwo i hart ducha wykazane w pracy niepodległościowej<<, Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami”.
Czymże odwdzięczyć się możemy…
W dalszej części tekstu uchwały Sejmu nie odnajdziemy wzmianki o tym, że małżonkę Marszałka łączyły jakiekolwiek relacje ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego. Fakt ten jednak potwierdzają zachowane dokumenty. Otóż Aleksandra Piłsudska została w październiku 1937 r. – decyzją ZG ZNP – honorowym członkiem Związku, a fakt ten został jeszcze potwierdzony w 1938 r. uchwałą kieleckiej organizacji ZNP. Działo się to w trudnym dla Związku momencie, w czasie zawieszenia władz ZNP, w trakcie strajku nauczycielskiego w obronie Związku. Aleksandra Piłsudska wyraziła wówczas solidarność ze Związkiem.
Zachowana w zbiorach Archiwum Zarządu Głównego ZNP w Warszawie Księga Pamiątkowa z nadania honorowego członkostwa Aleksandrze Piłsudskiej, powstała w 1938 r., zawiera następujący zapis:
„Wielce Czcigodna Pani Marszałkowo! W pamiętnych dniach października 1937 roku, […] Niezawodne było serce Twoje, Wielce Czcigodna Pani! Zrozumieliśmy to i głęboko odczuli! Czymże odwdzięczyć się możemy, my nauczyciele polscy, Tobie. […] Daj nam pani swe przyzwolenie, iżbyśmy siostrom i braciom naszym oznajmić mogli, że zgodziłaś się, Wielce Czcigodna Pani Marszałkowo, przyjąć Honorowe Członkostwo Związku Nauczycielstwa Polskiego. […]
W Kielcach […] w roku trzecim po Jego [Marszałka Piłsudskiego] odejściu w Nieśmiertelność [1938 r.]”.
Uroczysty tekst nadania honorowego członkostwa
Podobna księga znajduje się również w zbiorach Muzeum Historii Kielc. Jak czytamy w jednej z informacji o nabytkach muzeum, placówka ta kupiła w 2013 r. „szczególnie interesujący eksponat związany z dziejami oświaty – Księgę pamiątkową nadania Aleksandrze Piłsudskiej honorowego członkostwa Związku Nauczycielstwa Polskiego. Księga powstała w 1938 r. z inicjatywy Kieleckiego Okręgu Wojewódzkiego Związku Nauczycielstwa Polskiego. Liczy 199 kart, z których każda zawiera uroczysty tekst nadania honorowego członkostwa oraz podpisy przedstawicieli terenowych ognisk ZNP z województwa kieleckiego. Na części kart widnieją stemple ognisk ZNP”.
Jak więc widać, Marszałkowa była osobą, która wspierała Związek Nauczycielstwa Polskiego również w okresie strajku w październiku 1937 r. oraz w okresie zarządu komisarycznego ustanowionego po tzw. sprawie „Płomyka”. Zresztą potwierdzają to dokumenty zebrane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie dotyczące Związku, gdzie w petycji ZNP do Aleksandry Piłsudskiej z prośbą o wzięcie w obronę naszej organizacji odnajdujemy też wzmiankę o jej honorowym członkostwie już w 1937 r. Nie było więc nic przypadkowego w tym, że otrzymała od Związku to wyróżnienie.
W organizacji zajmowała się transportem broni
Aleksandra Piłsudska, z domu Szczerbińska, urodziła się 12 grudnia 1882 r. w Suwałkach (w ówczesnym zaborze rosyjskim), zmarła 31 marca 1963 r. w Londynie. Była drugą żoną Marszałka Józefa Piłsudskiego. Jej ojciec, Piotr Szczerbiński, pochodził z suwalskich mieszczan, matka Julia, z domu Zahorska, ze zubożałej szlachty. Wczesna śmierć rodziców spowodowała, że wychowaniem 10-letniej Oli zajęły się babka, Karolina z Truskolaskich, oraz ciotka Wiktoria Maria Zahorska.
W 1901 r. ukończyła gimnazjum w Suwałkach. Następnie wstąpiła na tzw. Uniwersytet Latający. W 1904 r. przystąpiła do PPS, angażując się w działalność niepodległościową i w obronie robotników. Brała udział w wielu akcjach i demonstracjach, a by mieć więcej czasu dla partii, zrezygnowała ze stałej pracy i żyła z udzielania korepetycji. W organizacji bojowej PPS zajmowała się transportem i przechowywaniem broni. Brała udział w wielu akcjach bojowych skierowanych przeciwko carskim zaborcom, w tym w akcji pod Bezdanami, gdzie bojowcy Piłsudskiego zdobyli pieniądze m.in. na uzbrojenie organizacji. A także – w napadzie na Bank Państwowy w Kijowie.
We Lwowie u Smulikowskich
Prawdopodobnie już od 1906 r. lub od 1908 r. współpracowała ze Związkiem Nauczycielstwa Ludowego w Galicji, co potwierdzają wspomnienia żony Juliana Smulikowskiego. Maria Smulikowska tak opowiadała o ludziach, w ich mieszkaniu we Lwowie: „Pamiętam w 1906 r. (zapewne pomyłka i chodzi o 1908 rok – przyp. PW) zabawę przy ulicy Isakowicza we Lwowie w Domu Techników – gdzie główną osobą była Ola Szczerbińska (przyszła żona Piłsudskiego) otoczona bracią legionową”.
W 1907 r. została aresztowana. Zwolniona z braku dowodów udała się do Kijowa. Józefa Piłsudskiego poznała w maju 1906 r. Przeniosła się do Lwowa w zaborze austriackim, gdzie pracowała w biurze fabrycznym. Działając przy organizacji Polskiego Skarbu Wojskowego, współpracowała też z nauczycielami związkowcami, zaangażowanymi w zbiórki na rzecz skarbu. Warto zaznaczyć, że wraz z Józefem Piłsudskim brała udział na pewno w 1913 r. w kursach dla nauczycieli ZNL, co potwierdza słynne zdjęcie z tychże kursów. W czasie I wojny światowej działała w POW, wspierała działalność Naczelnego Komitetu Narodowego i sekcji oświatowej NKN, gdzie stykała się z członkami naszego Związku. Za swą działalność została aresztowana przez Niemców. Gdy ją zwolniono, powróciła do Warszawy, gdzie pracowała jako urzędniczka.
Głównym motorem jej życia był patriotyzm. „Kto się urodził Polakiem, ten musi być patriotą – powtarzała te słowa tak często, że utkwiły głęboko w mej dziecięcej pamięci, zanim jeszcze zrozumiałam ich znaczenie” – wspominała Jadwiga Jaraczewska-Piłsudska, córka Marszałka.
Wspierała wraz z mężem działania Związku
Po I wojnie światowej zaangażowała się mocno w działalność dobroczynną i edukacyjną, wspierała wraz z mężem działania Związku na rzecz odbudowy polskiej oświaty w odrodzonym po latach niewoli kraju. Aleksandra Szczerbińska, druga żona Marszałka, była od niego o 15 lat młodsza. Pobrali się 25 października 1921 r., po śmierci pierwszej żony Marii Juszkiewiczowej. Ślub brali w Pałacu Belwederskim, należącym do parafii św. Aleksandra. Ślubu udzielał ksiądz prałat Marian Tokarzewski, kapelan Naczelnika Państwa, a świadkami byli płk dr Eugeniusz Piestrzyński i ppłk dr Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Tu otrzymały także chrzest ich córki Wanda i Jadwiga.
W okresie II RP Aleksandra Piłsudska prowadziła szeroką działalność społeczną. Od 1926 r. zasiadała w Kapitule Orderu Virtuti Militari, sama będąc kawalerem tegoż orderu. Po 1926 r. zajmowała się pozyskiwaniem finansów dla stowarzyszenia „Nasz Dom”, które prowadziło zakład dla sierot. Została honorową członkinią i przewodniczącą założonego w 1925 r. Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa” (otrzymała legitymację nr 1). W tej organizacji tworzyła w Warszawie przedszkola i szkoły powszechne dla dzieci z rodzin wojskowych.
Pani Marszałkowa dziękuje za okazane współczucie
Po śmierci męża w 1935 r. podziękowała kierownictwu Związku za przesłane wyrazy współczucia oraz za udział ZNP w upamiętnieniu Marszałka. Podziękowania przekazała poprzez Sekretariat Ministerstwa Spraw Wojskowych. W archiwum ZG ZNP znajduje się depesza przedstawiciela ministerstwa z 14 czerwca 1935 r. następującej treści: „Pani Marszałkowa Piłsudska, dotknięta ciężką żałobą i obarczona licznymi zajęciami, poleciła mi podziękować w jej imieniu za okazane współczucie”. Marszałkowa przekazała też za na ręce Zarządu Głównego ZNP w Warszawie podziękowania za kondolencje nadchodzące od członków Związku w całej Polsce.
W 1937 r., dwa lata po śmierci Marszałka, została honorowym członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego – za swój wkład w edukację młodzieży. Decyzję tę, potwierdzono oficjalnie dopiero w 1938 r. z racji wcześniejszego okresu strajku związkowego i zarządu komisarycznego, co przerwało proces zatwierdzenia tego ważnego aktu.
Do 1939 r. była przewodniczącą zarządu Komitetu Opieki nad Najbiedniejszymi Mieszkańcami Warszawy „Osiedle”. W stowarzyszeniu „Osiedle” wspierała mieszkańców baraków dla bezdomnych w Warszawie, a w towarzystwie „Opieka” zakładała świetlice z bibliotekami dla młodzieży. Działała także w Unii Obrończyń Ojczyzny, organizacji utrzymującej łączność między kombatantami I wojny światowej. Współredagowała dwa tomy wspomnieniowe uczestniczek działań niepodległościowych. Pełniła także funkcję przewodniczącej głównej komisji rewizyjnej obywatelskiego Komitetu Akcji Pomocy Zimowej.
Na wygnaniu, bez domu, bez kraju
We wrześniu 1939 r. za namową jednego z generałów zdecydowała się wyjechać z córkami z bombardowanej przez Niemców Warszawy. Najpierw na kresy wschodnie, do majątku Jerzego Bułhaka, męża siostrzenicy Marszałka, Wandy z Juchniewiczów, zaraz potem do Wilna. Dwa dni po napaści Sowietów na Polskę po raz ostatni spojrzała na ojczystą ziemię i przekroczyła z córkami granicę litewską. Trafiają do Kowna, gdzie jednak wszyscy spodziewają się rychłego zajęcia kraju przez Sowietów. Aleksandra Piłsudska z córkami pośpiesznie ruszają na Łotwę, do Rygi, skąd samolotem odlatują do Sztokholmu, a stamtąd w początkach listopada 1939 r. do Londynu, gdzie czekają na nie ambasador Edward Raczyński i dawny legionista, inspektor armii, gen. Mieczysław Norwid-Neugebauer.
Jest pierwszą polską osobistością niepolityczną, która zjawia się w Londynie po wybuchu wojny. „Dolatując do Anglii, po raz pierwszy od opuszczenia Warszawy miałam czas pomyśleć o przyszłości i uświadomić sobie, że jestem na wygnaniu, bez domu, bez kraju, a droga w przyszłość jest ciemna i niepewna. Nigdy jednak nie przywiązywałam zbyt wielkiej wagi do bezpieczeństwa…” – wspominała. W tym miejscu wygnania, jak je określała, pozostała jeszcze wiele lat po wojnie, do śmierci 31 marca 1963 r. Została pochowana w North Sheen Cementary. 28 października 1992 r. jej prochy zostały złożone w grobie na warszawskich Powązkach.
Bibliografia
>> Archiwum Akta Nowych w Warszawie
>> Archiwum ZG ZNP w Warszawie
>> Archiwum PAN w Warszawie
>> Archiwum Okręgu Małopolskiego ZNP
>> Archiwum rodzinne Tomasza Jamroza-Piłsudskiego
>> M. Kolasa „Nabytki Muzeum Historii Kielc w 2013 r.”, „Studia Muzealno-Historyczne” nr 6, 2014
>> P. Wierzbicki „Julek w mundurze. Wspomnienia Marii Smulikowskiej z czasów walki o Niepodległą”, Głos Nauczycielski nr 1-2 z 1-8 stycznia 2020 r.
>> P. Wierzbicki „152 rocznica urodzin marszałka Józefa Piłsudskiego, honorowego członka Związku. W służbie Niepodległej”, Głos Nauczycielski nr 49 z 4 grudnia 2019 r.
>> P. Wierzbicki „Józef Piłsudski i Związek Nauczycielstwa Polskiego”, Kraków 2017 (wystawa)
>> „150. rocznica urodzin Józefa Piłsudskiego. Związki Naczelnika Państwa Polskiego z Akademią Górniczą w Krakowie, Krakowem i Związkiem Nauczycielstwa Polskiego” red. A. Ryś, D. Sala, P. Wierzbicki, Kraków 2017
Artykuł Tomasza Jamroza-Piłsudskiego oraz dra Piotra Wierzbickiego ukazał się w Głosie Nauczycielskim nr 1-2 z 4-11 stycznia br. z okazji inauguracji Roku Aleksandry Piłsudskiej
Zdjęcia Aleksandry Piłsudskiej pochodzą z archiwum rodzinnego Tomasza Jamroza-Piłsudskiego.
>> Więcej publikacji poświęconych historii polskiej szkoły oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego można znaleźć w serwisie Głosu: https://glos.pl/tag/nasza-historia
Komunikat Sejmu RP w 60. rocznicę śmierci Aleksandry Piłsudskiej:
https://sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/komunikat.xsp?documentId=498D146D0786F497C125898200426D8C