Mamy 105 lat! Od nauczycielskiej „rewolucji” do powstania Głosu. Dr Dariusz Szlawski o początkach naszego czasopisma

Pod koniec 1916 r. powstało Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych, skupiające na początek ok. 4 tys. członków – głównie z regionu Mazowsza. Jego głównym organizatorem był Karol Klimek. Pół roku później udało się stworzyć właśnie Głos Nauczycielski, wzorowany na wydawanym w Galicji Głosie Nauczycielstwa Ludowego. Głos był nie tylko organem prasowym organizacji, ale również bardzo szybko zyskał status najważniejszego medium, tworzonego przez nauczycieli dla nauczycieli.

Z dr. Dariuszem Szlawskim, historykiem i pedagogiem, kustoszem Muzeum ZNP w Pilaszkowie, rozmawia Jakub Rzekanowski

105 lat temu, w czerwcu 1917 r., ukazał się wstępny numer Głosu Nauczycielskiego – wówczas pisma Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych. Komitet redakcyjny anonsował na pierwszej stronie, że oto rozlega się „słowo – nasze własne, szczere, proste, bratnie, wiążące nas w jedną zwartą gromadę na wspólnej placówce naszej pracy obywatelskiej i zawodowej”. W tych słowach zawiera się ujęta najbardziej lapidarnie misja tworzonego czasopisma związkowego. Porozmawiajmy o okolicznościach powstania Głosu Nauczycielskiego – dlaczego akurat wtedy, w pierwszych miesiącach 1917 r., pojawiła się potrzeba utworzenia polskiego czasopisma nauczycielskiego? I jak to w ogóle było możliwe na ponad rok przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości?

– Na wstępie trzeba podkreślić, że zapotrzebowanie na czasopisma dla nauczycieli szło w parze z rozwojem szkolnictwa na ziemiach polskich i odzwierciedlało jego specyfikę w poszczególnych zaborach. Im więcej szkół, im więcej nauczycieli, tym większy popyt na literaturę fachową i prasę branżową. Sytuacja oświaty w zaborze rosyjskim była najgorsza. Nie istniał tam powszechny obowiązek szkolny, do tego szkoła była postrzegana jako instytucja wynarodawiająca, a carski aparat cenzury czuwał nad wszystkim, co drukowano. Co prawda już przed 1917 r. ukazywały się czasopisma o tematyce oświatowej, np. „Przegląd Pedagogiczny od 1882 r. czy „Nowe Tory” w latach 1906-1914, ale konieczność sprostania wymogom cenzury mocno ograniczała redakcje w swobodzie publikowania. Wspomniane pisma koncentrowały uwagę na teorii pedagogiki i metodologii nauczania, ponieważ opisywanie problemów życia codziennego nauczycieli nie przeszłoby przez cenzurę.

Radykalna zmiana nastąpiła dopiero po wybuchu I wojny światowej. Po zajęciu Królestwa Polskiego Niemcy kontynuowali starania, aby zyskać przychylność Polaków, licząc na ich mobilizację do dalszej walki z Rosją. Przejawem tego było bardziej liberalne podejście do różnorakich inicjatyw społecznych i oświatowych, w tym rozwoju różnych form kształcenia, legalizacji stowarzyszeń i tolerancji dla działalności wydawniczej Polaków.

Dzięki temu możliwe stało się wyjście z podziemia nauczycielskiej organizacji, zapoczątkowanej na zjeździe w Pilaszkowie w 1905 r., oraz powstanie Głosu Nauczycielskiego.

Okoliczności, o których mówimy, sprzyjały również zacieśnieniu współpracy pomiędzy nauczycielami z tzw. Kongresówki i z Galicji, których wcześniej dzieliły granice i kordony państw zaborczych. Kluczowym wydarzeniem było m.in. zorganizowanie struktur związkowych w 1916 r. w dawnym Królestwie przez Karola Klimka pod przykrywką komisji kursów wakacyjnych. Na bazie tych struktur utworzono na zjeździe w Radomiu w grudniu 1916 r. Zrzeszenie Polskiego Nauczycielstwa Szkół Początkowych. Co można jeszcze powiedzieć o tle historycznym tamtych wydarzeń?

– Mieszkańcy byłej Kongresówki, którzy przed wojną żyli w granicach Imperium Rosyjskiego, w latach 1916-1917 doświadczyli pewnych pozytywnych zmian – mimo stanu wojny, zniszczeń i rabunku dokonanego przez Rosjan pod hasłem „ewakuacji” Królestwa Polskiego. Niemiecka administracja okupacyjna postanowiła podzielić się w pewnym zakresie władzą z Polakami, powołując Tymczasową Radę Stanu, a później w jej miejsce Radę Regencyjną. Utworzono Departament Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który objął zwierzchnictwo nad szkolnictwem. Pojawiła się namiastka samorządu miejskiego, który za czasów carskich był zlikwidowany. Pojawiła się wreszcie waluta ze znakiem białego orła w koronie na czerwonym polu jako marka polska gwarantowana przez Rzeszę – w wymiarze symbolicznym był to niesamowity progres.

Sprzyjająca polskim inicjatywom koniunktura zachęciła środowisko nauczycielskie, skupione wokół Karola Klimka, Zygmunta Nowickiego, Bronisława Chróścickiego i innych działaczy, do zalegalizowania struktur. Zaczęło się od stowarzyszeń samokształceniowych, które stawiały sobie za cel podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych nauczycieli.

(…)

Zatrzymajmy się przy ważnych postaciach tamtego, i nie tylko tamtego, okresu. Wspomniani już Karol Klimek i Zygmunt Nowicki – przywódcy ruchu nauczycielskiego w Kongresówce – oraz uczestnicy i współorganizatorzy zjazdu w Pilaszkowie znaleźli się w czerwcu 1917 r. w komitecie redakcyjnym Głosu Nauczycielskiego. W komitecie redakcyjnym Głosu znalazł się także Ksawery Prauss, który kilkanaście miesięcy później został pierwszym ministrem oświaty wolnej Polski. Z kolei Nowicki, jak wiadomo, był przez wiele lat wiceprezesem Związku, następnie jego prezesem oraz jednym z organizatorów TON w czasie II wojny światowej. Klimek w II RP był m.in. redaktorem Głosu Nauczycielskiego. Ale co jeszcze warto powiedzieć o tych postaciach i ich roli w tamtym czasie?

– O roli Karola Klimka i Ksawerego Praussa najdobitniej świadczy fakt, że w uznaniu ich zasług dla ruchu nauczycielskiego zostali pierwszymi członkami honorowymi Związku – taka decyzja zapadła na zjeździe zjednoczeniowym organizacji nauczycielskich z byłych zaborów rosyjskiego i austriackiego, a jednocześnie zjeździe założycielskim Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w kwietniu 1919 r. Było to wówczas najwyższe związkowe wyróżnienie, którym dwa lata później uhonorowano także Józefa Piłsudskiego. Klimek od samego początku swojej aktywności zawodowej, tj. od 1904 r., współtworzył – m.in. z Zygmuntem Nowickim – nauczycielską konspirację na terenie zaboru rosyjskiego.

Ta swoista praca organiczna przygotowywała grunt pod przewidywane w przyszłości szanse wybicia się na niepodległość. Droga do tego wiodła przez polską szkołę, to znaczy szkołę uczącą młode pokolenie Polaków w języku ojczystym. Edukacja w języku polskim wzmacniała integralność i tożsamość narodową, świadomość kulturową i geopolityczną.

Zrealizowana przez nauczycieli przy gremialnym poparciu rodziców rewolucja 1905-1906 r. w szkolnictwie zaczęła się w Pilaszkowie jako pomysł na szeroko zakrojoną akcję nieposłuszeństwa wobec carskiej władzy. I w tym miejscu trzeba przywołać również nazwiska innych bohaterów opisywanych wydarzeń, obok Klimka i Nowickiego byli to: Stefania Sempołowska, Jadwiga Jahołkowska, Maria Lipska-Librachowa, Ludwik Suda, Stanisław Najmoła, Bronisław Chróścicki, Teofil Kurczak i wielu innych. Nazajutrz po pilaszkowskim zjeździe w kilkudziesięciu szkołach w b. Królestwie Polskim rozpoczęła się nauka w języku polskim, ale z każdym tygodniem „buntowników” przybywało. Działo się tak za sprawą ożywionej agitacji, prowadzonej przez związkowych liderów. Karol Klimek został oddelegowany do guberni łomżyńskiej, gdzie wędrował praktycznie od szkoły do szkoły, informując o nauczycielskiej „rewolucji” i skutecznie zachęcając do przyłączenia się.

Misja tego rodzaju była nie tylko trudna organizacyjnie, ale przede wszystkim ryzykowna – wymagała odpowiednich predyspozycji psychologicznych, odwagi, opanowania, a nawet pewnego sprytu. Do czerwca 1906 r. przywrócono język polski jako język nauczania w szkołach na terenie Królestwa Polskiego, a carat, osłabiony wojną z Japonią i zmagający się z bezprecedensową rewolucją, nie był w stanie zdławić oporu poddanych w tak ogromnej skali.

(…)

***

Przedstawiamy fragmenty wywiadu opublikowanego w GN nr 22 z 1 czerwca br. Całość w wydaniu drukowanym i elektronicznym – https://e.glos.pl

Fot. Mariusz Świątczak (zdjęcie główne) oraz NAC, ZNP i niezasciankowapolska.pl