Jacek Purski, prezes Instytutu Bezpieczeństwa Społecznego: Skuteczne przeciwdziałanie radykalizacji musi opierać się na wielotorowej strategii. Należy uświadomić sobie zagrożenia, związane z rozwojem ruchów skrajnych, przed którymi stają szkoły

 Ostatni rok upłynął pod znakiem pandemii koronawirusa, która przyspieszyła rozwój radykalnych postaw na całym świecie. Jeszcze przed jej wybuchem coraz silniej obecne w przestrzeni publicznej były grupy hołdujące teoriom spiskowym, fundamentaliści religijni oraz środowiska skrajne m.in. grupy faszystowskie czy neonazistowskie. Badania psychologa społecznego prof. Michała Bilewicza wskazują, że efektem poczucia zagrożenia, wywołanego pandemią COVID-19, będzie jeszcze większa popularność ultrakonserwatywnych, tradycjonalistycznych i hierarchicznych koncepcji politycznych. Przełoży się to na rozwój ugrupowań skrajnie prawicowych i większą częstotliwość występowania teorii spiskowych, takich jak „White Genocide” („ludobójstwo białej rasy”) czy „Great Replacement” („wielkie zastąpienie”). Operują nimi obecnie podmioty współtworzące amerykański alt-right, europejski ruch tożsamościowy („Identitarian Movement”), neonaziści, neofaszyści, a także spora część podmiotów amerykańskiej i europejskiej skrajnej prawicy.

W czasie wymuszonej pandemią izolacji, gdy towarzyszą nam uczucia osamotnienia, napięcia i lęku, odczuwamy potrzebę wytłumaczenia sobie przyczyn kryzysu i nadania mu sensu. Jesteśmy wówczas szczególnie narażeni na wpływ fałszywych informacji i teorii spiskowych. W stresie obniżona jest nasza umiejętność krytycznego myślenia, a na informacje reagujemy emocjonalnie i bez zastanowienia. Jeszcze przed pandemią można było zauważyć znaczący wzrost uczestnictwa Polaków w ruchu antyszczepionkowym, ruchu sprzeciwu wobec technologii 5G i w nowych ruchach religijnych. Izolacja społeczna, stres związany z epidemią i kryzys ekonomiczny będą tylko pogłębiać niechęć do naukowego dyskursu i powodować częstsze występowanie postaw i zachowań cechujących się irracjonalnym sposobem myślenia.

Definicja problemu

W dzisiejszym świecie rośnie poczucie niepewności i zagrożenia. Często prowadzi ono do polaryzacji opinii i uruchamia niebezpieczny proces radykalizacji, w trakcie którego osoba (lub grupa osób) zaczyna wyznawać skrajną ideologię i przyjmować przekonania oparte na różnych formach przemocy i odrzuceniu przyjętego przez ogół społeczeństwa status quo. Proces ten polega na negowaniu podstawowych wartości demokratycznych (m.in. równości i różnorodności) oraz na rosnącej skłonności do używania przemocy dla osiągnięcia celów ideologicznych. Może on przybierać różne niebezpieczne formy, od ekstremizmu, przez przestępstwa i fundamentalizm religijny, aż po terroryzm. Na jego rozwój wpływ mają zjawiska takie jak wykluczenie społeczne, polaryzacja, piętnowanie odmienności, teorie spiskowe, mowa i przestępstwa motywowane nienawiścią, jednak w zależności od kontekstu może on się wiązać  z różnymi przyczynami lub ideologiami.

By skutecznie przeciwdziałać radykalizacji, niezbędne jest udoskonalenie procesów edukacyjnych i wzbogacenie ich o wiedzę na temat tego zjawiska. Cel ten może zostać zrealizowany poprzez wprowadzenie do systemu szkolnictwa m.in.: edukacji równościowej i antydyskryminacyjnej, edukacji w zakresie NVC (czyli komunikacji bez przemocy na podstawie koncepcji Marshalla Rosenberga), wzmacnianie kompetencji w zakresie bezprzemocowego i pokojowego rozwiązywania konfliktów, promowanie postaw prodemokratycznych, uwrażliwianie na różnorodność społeczną oraz umacnianie instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Niezbędne jest budowanie i rozwijanie dialogu społecznego, międzykulturowego i międzynarodowego. W związku z rozwojem praktyk dezinformacyjnych potrzebne jest także doskonalenie umiejętności krytycznego myślenia, obalania (debunking) fake newsów i walki z teoriami spiskowymi.

Radykalizacja a bezpieczeństwo dzieci i młodzieży

Zrozumienie radykalizacji jest kluczowe w kontekście naszego codziennego bezpieczeństwa. Nie po to, by podsycać strach. Wręcz przeciwnie: by skutecznie mu przeciwdziałać. Szczególnie słabo rozpoznany jest w Polsce problem radykalizacji młodzieży, mogący prowadzić przez przemoc i ekstremizm do aktów terroru. Rodzicom, pracownikom systemu szkolnictwa, policji i władzom samorządowym brakuje wystarczającej wiedzy o tym zjawisku i umiejętności sprawnego rozpoznania, czy dotyczy ono ich dzieci, uczniów lub działających lokalnie grup i organizacji. Do zachowań będących powszechnymi przejawami wczesnych etapów radykalizacji, oprócz wzrostu agresji w postaci sprzeczek lub pobić, zalicza się np. eksponowanie nienawistnej symboliki m.in. na murach, „vlepkach”, odzieży i w mediach społecznościowych.

Skuteczne przeciwdziałanie radykalizacji musi się opierać na wielotorowej strategii. Należy uświadomić sobie zagrożenia, związane z rozwojem ruchów skrajnych, przed którymi stają szkoły. By im przeciwdziałać, konieczne jest posiadanie odpowiedniej wiedzy, która pozwoli rozpoznać pierwsze oznaki radykalizacji poszczególnych osób lub grup. Wzrosnąć musi także poziom wiedzy prawniczej dotyczącej przeciwdziałania przestępstwom motywowanym nienawiścią oraz kompetencji, jakie w zakresie ich zwalczania mają poszczególne organy. Działania powinny się opierać na międzysektorowej współpracy wielu podmiotów, mających za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa w społeczeństwie – szkoły, policji, samorządu itp.

Rekomendacje

Nie ma prostej recepty, jak przeciwdziałać procesowi tak skomplikowanemu i wielopłaszczyznowemu jak radykalizacja. Możemy się jednak pokusić o próbę wskazania kilku podstawowych kierunków działań.

Po pierwsze, uczyć. Konieczne jest, by na polu szeroko rozumianej edukacji realizować działania, polegające na poszerzaniu wiedzy nt. radykalizacji, budowaniu i utrwalaniu prodemokratycznych postaw, wzmacnianiu równościowych stosunków, kształtowaniu bezprzemocowych relacji i podtrzymywaniu spójności społecznej.

Po drugie, koordynować programy, instytucje i podmioty. Instytucje publiczne muszą być otwarte na podmioty zewnętrzne, jednocześnie zapewniając solidne fundamenty, które pozwolą prowadzić wieloletnie i wielowymiarowe, a co za tym idzie – o wiele skuteczniejsze działania. Kluczowe dla przeciwdziałania radykalizacji są proces transferu wiedzy i dobrych praktyk oraz poszerzanie i pogłębianie sieci kontaktów między interesariuszami. Z jednej strony musi się odbywać ciągła, wielopoziomowa kooperacja z innymi podmiotami publicznymi. Z drugiej – ważna jest współpraca z wyspecjalizowanymi organizacjami pozarządowymi, działaczami społecznymi, ekspertami z dziedzin powiązanych z tematem radykalizacji (bezpieczeństwo, politologia, pedagogika, resocjalizacja, prawo, pomoc społeczna itp.) i innymi aktorami należącymi do społeczeństwa obywatelskiego.

Po trzecie, badać i analizować. Konieczne jest prowadzenie ciągłych badań, mających na celu zebranie jak najdokładniejszej wiedzy o zradykalizowanych środowiskach oraz osobach występujących publicznie lub niejawnie przeciwko demokracji i prawom człowieka zagwarantowanym w konstytucji.

Zapraszamy na webinar dla nauczycieli pt. Radykalizacja zachowań i poglądów – jak rozpoznawać, jak reagować?

https://www.facebook.com/events/435491271095566

Jacek Purski – dziennikarz, politolog, działacz społeczny i edukator. Prezes Instytutu Bezpieczeństwa Społecznego. Od 2017 r. członek Międzynarodowej Organizacji Innowatorów Społecznych ASHOKA („Ashoka Innowatorzy dla Dobra Publicznego”). Należy do grona ekspertów Radicalisation Awareness Network (RAN Expert Pool) działającej pod auspicjami Komisji Europejskiej.