W tym roku obchodzimy 140. rocznicę urodzin Juliana Smulikowskiego, współzałożyciela oraz twórcy potęgi i znaczenia Związku. Jego zasługi dla Niepodległej są wciąż niedoceniane.
„Od zarania naszej organizacji zawsze staliśmy na stanowisku państwowym”
Julian Aleksander Smulikowski, ps. Kotwicz
(z przemówienia na posiedzenia Wydziału Wykonawczego ZG ZNP,
Warszawa 23 kwietnia 1931 r., Archiwum ZG ZNP)
Julian Aleksander Smulikowski urodził się we Lwowie 24 kwietnia 1880 r. w zubożałej rodzinie szlacheckiej herbu Kotwicz (Kotwicz był także jego pseudonimem konspiracyjnym). Był nie tylko działaczem oświatowym, ale przez lata pozostawał również czynnym nauczycielem i wychowawcą młodzieży. Ponadto na przełomie XIX i XX w. stał się także uczestnikiem ruchu niepodległościowego.
Jego zasługi dla Niepodległej są wciąż niedoceniane. A był Julian Aleksander Smulikowski przecież jednym z członków i należał współtwórców Związku Walki Czynnej (1908 r.), pierwszej organizacji od czasów powstania styczniowego, która pod zaborami przygotowywała się do czynnej walki o niepodległość Polski. Przypomnijmy, że Związek Walki Czynnej powstał we Lwowie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego.
Późniejszy wiceprezes Związku Nauczycielstwa Polskiego jeszcze w czasach studiów w seminarium nauczycielskim we Lwowie stworzył tajną organizację patriotyczną, w której szeregach działali m.in. Mieczysław i Tadeusz Opałkowie (znani potem legioniści i działacze niepodległościowi). W 1901 r. Smulikowski założył wraz z Bolesławem Popowiczem (później generałem WP) niepodległościową organizację nauczycielską Sprzysiężenie Nieprzejednanych, która działała na terenie Lwowa.
Był też członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, a w 1906 r. wraz z Marianem Kukielem (historykiem i generałem WP) i Kazimierzem Pużakiem (późniejszym posłem II RP, przewodniczącym podziemnego parlamentu w okresie II wojny) założył we Lwowie sekcję Frakcji Rewolucyjnej PPS. Od 1901 r. nieprzerwanie aż do swej śmierci współpracował z późniejszym Marszałkiem Polski i twórcą Niepodległej Józefem Piłsudskim.
Smulikowski był zdeklarowanym piłsudczykiem, a zarazem orędownikiem idei walki o polską oświatę i prawa nauczycielskie. Rozumiał rolę nauczycieli w wychowaniu obywatelskim i patriotycznym nowych pokoleń Polaków. Dążył do stworzenia nauczycielskiej organizacji związkowej mającej na celu walkę
nie tylko o powszechną oświatę,
ale także o wolną Polskę. Dlatego wraz ze Stanisławem Nowakiem założył w 1905 r. Związek Nauczycielstwa Ludowego Galicji. Związek ten połączył się w 1918 r. ze Zrzeszeniem Nauczycielstwa Polskiego Szkół Początkowych (z byłego zaboru rosyjskiego), tworząc Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (od 1930 r. po zjednoczeniu ze Związkiem Zawodowym Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich organizacja działa pod nazwą Związek Nauczycielstwa Polskiego). Trzeba podkreślić, że Związek, o czym świadczy także działalność Juliana Smulikowskiego, zawsze walczył o niepodległość, polską edukację, niezależność i status nauczycieli.
W latach 1908-1914 Smulikowski wspierał działania mające przygotować grunt pod walkę o niepodległą Polskę. Działał w ramach Drużyn Strzeleckich, organizował kursy patriotyczne dla nauczycieli, na których wykładał m.in. Józef Piłsudski (lata 1912-1914). Związek był też zapleczem organizacyjnym i informacyjnym dla Józefa Piłsudskiego oraz PPS. Wspierał Polski Skarb Wojskowy, prowadząc zbiórkę na jego rzecz w różnych środowiskach. Mieszkanie Smulikowskich we Lwowie często było azylem dla uciekinierów z zaboru rosyjskiego. Związek oraz osobiście sam Smulikowski udzielali wsparcia kadrowego, prawnego i finansowego zagrożonym członkom grup bojowych PPS, ukrywając m.in. uczestników słynnej akcji w Bezdanach (1908 r.).
W 1914 r. z powodu choroby serca nie został przyjęty do Legionów, ale Piłsudski oddelegował go do działań Naczelnego Komitetu Narodowego, do sekcji organizacyjnej, której przewodził*. Zadaniem Smulikowskiego była
akcja werbunkowa na terenie Królestwa
oraz działania związane z kontaktami z tamtejszymi organizacjami nauczycielskimi. Smulikowski wraz Nowakiem zaangażowali struktury związkowe w pomoc NKN i Legionom zarówno organizacyjną, jak i kadrową oraz finansową (nauczyciele i związkowcy przekazali na Legiony Piłsudskiego setki tysięcy koron, ponadto dobrowolnie opodatkowali się na ich rzecz w wysokości 2 proc. od pensji).
Smulikowski został też członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), w ramach której uczestniczył w działaniach wywiadowczych i propagandowych na terenie Galicji wraz z Jędrzejem Moraczewskim (późniejszym premierem II RP). Na przełomie 1917 i 1918 r. razem z synem Adamem, wówczas gimnazjalistą, brał udział w obronie Lwowa. Zabiegał też o jednoczenie się związkowych organizacji nauczycielskich z różnych zaborów w latach 1916-1918. To dzięki niemu Związek został włączony w działania niepodległościowe, a kilka tysięcy związkowców walczyło w różnych formacjach, około tysiąca z nich poległo.
W latach 1919-1921 to właśnie Julian Smulikowski doprowadził do wprowadzenia ustawy o przymusowym nauczaniu w Wojsku Polskim i pierwszych ustaw określających działalność polskiej oświaty, czemu sekundowali Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i pierwszy minister oświaty Ksawery Prauss (także związkowiec). W 1920 r. prezes Związku Stanisław Nowak wraz ze Smulikowskim wydali
odezwę do nauczycieli wzywającą do obrony Niepodległej
i majątek organizacji do dyspozycji Naczelnego Wodza. W 1921 r. staraniem Smulikowskiego Związek wydał też odezwę oraz wsparł osobowo, finansowo i propagandowo zryw na Śląsku.
To dzięki niemu powstała pierwsza pragmatyka nauczycielska w 1926 r. Jego starania doprowadziły też do zbudowania ze składek nauczycielskich sanatorium w Zakopanem na Ciągłówkach (1925 r.) oraz siedziby Zarządu Głównego ZNP w Warszawie (1932 r.), nie licząc innych inwestycji, np. gospodarstwa związkowego w Brodach oraz fabryki piór i wydawnictwa „Książnica”. Działał na rzecz ścisłej współpracy Związku z Józefem Piłsudskim. Związkowcy poparli przewrót majowy w 1926 r., a wcześniej, w 1921 r., Józef Piłsudski otrzymał tytuł honorowego członka Związku.
Smulikowski był także inicjatorem powstania Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie (obecnie Akademia Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego). W archiwach zachowało się jego słynne zdjęcie z Piłsudskim i członkami rady powołującej do życia instytut w 1927 r. Wreszcie Smulikowski był także parlamentarzystą – posłem na Sejm II RP w latach 1919-1934. Przed śmiercią działał na rzecz reformy ministra Janusza Jędrzejewicza tworzącej trzystopniowy system edukacji.
Do końca swych dni był pod wpływem postaci Marszałka Józefa Piłsudskiego i pozostał oddany sprawie obrony polskiej edukacji oraz niepodległości. Zmarł w Warszawie 5 marca 1934 r. Jego patriotyzm oraz poświecenie idei rozwoju polskiej edukacji zaprocentowały też w kolejnym pokoleniu rodziny Smulikowskich. Najstarszy syn Adam Smulikowski walczył w obronie Lwowa (1918/1919), w wojnie obronnej 1939 r. i był żołnierzem AK. Drugi syn Leszek jako oficer kompanii karabinów maszynowych WP poległ, broniąc Warszawy, a córka Ewa wraz z żoną Smulikowskiego Marią uczestniczyły w tajnym nauczaniu (TON) i działały w Radzie Głównej Opiekuńczej (RGO). Warto zaznaczyć, że wszyscy byli członkami ZNP.
Za swoje zasługi Smulikowski odznaczony został m.in. orderem Polonia Restituta z odznaką Krzyża Komandorskiego, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Orląt Lwowskich. Nie licząc wielu innych pomniejszych odznaczeń i wyróżnień otrzymał również odznakę I Brygady Legionów, mimo że ze względów zdrowotnych nie mógł walczyć w jej szeregach. Było to wyróżnienie za działalność niepodległościową w latach 1914-1921.
dr Piotr Wierzbicki
ZNP Kraków-Śródmieście
* Według zachowanych dokumentów Julian Smulikowski był kierownikiem Departamentu Organizacyjnego NKN. W NKN działali także inni członkowie Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego, m.in.: Stanisław Nowak – zastępca przewodniczącego Komisji Oświatowej; Marian Falski – członek komisji; Ksawery Prauss – referent na Królestwo Polskie; Mieczysław Opałek – referent Departamentu Organizacyjnego, członek Komitetu Kolumny Legionów; Andrzej Bielas – kierownik składnicy wydawnictw (członkowie i współpracownicy NKN według stanu na 1 czerwca 1916 r. – NKN, syg. nr 1, Arch. Nar. W Krakowie, s. 169).
***
Ciekawe cytaty
Nie można rządzić przy pomocy dyktatury
Józef Błoński o Piłsudskim i Smulikowskim:
„Z ciekawością przysłuchiwaliśmy się w czasie przerwy w obradach rozmowom Piłsudskiego. Uderzyły mnie słowa, które powiedział do p. Smulikowskiego, wiceprezesa ZNP, dawnego towarzysza z PPS: W Polsce nie można rządzić przy pomocy dyktatury, nie można rządzić przeciw narodowi. Trzeba wychowywać i przełamywać nawyki i skłonności”. (J. Błoński „Pamiętnik 1891-1939”, Wydawnictwo Literackie 1981, s. 243).
Wojsko ma się stać szkołą
Julian Smulikowski o ustawie o przymusowym nauczaniu w Wojsku Polskim:
„Wojsko ma się stać niejako szkołą, która dziesiątki tysięcy żołnierzy może wypuścić jako już umiejących czytać i pisać, jako przygotowanych – do pewnego stopnia – do służby publicznej obywatelskiej. Tym sposobem wojsko może pod względem kulturalnym i oświatowym odegrać niesłychanie ważną i doniosłą rolę” (z przemówienia w Sejmie z 21 lipca 1919 r. o ustawie o przymusowym nauczaniu Wojsku Polskim, uchwalonej z inicjatywy J. Smulikowskiego).
Kalendarium. Julian Aleksander Smulikowski, ps. Kotwicz (1880-1934)
1880 r. (24 kwietnia) – urodził się we Lwowie Julian Aleksander Smulikowski, był 12. dzieckiem małżeństwa Marii i Zygmunta Smulikowskich.
1886 r. – początek nauki Juliana w szkole ludowej we Lwowie.
1892 r. – początek nauki Juliana w gimnazjum Franciszka Józefa we Lwowie.
Lata 1894-1899 – działalność w tajnych kółkach uczniowskich.
1898 r. – Smulikowski wstępuje do seminarium nauczycielskiego.
1900 r. – początek kariery nauczycielskiej w szkole ludowej we Lwowie i działalności w Towarzystwie Pedagogicznym.
1901 r. – założenie wraz z Bolesławem Popowiczem (późniejszym generałem WP) organizacji patriotycznej Sprzysiężenie Nieprzejednanych. Głównym celem organizacji było przygotowanie młodzieży do powstania przeciw Rosji.
1901-1904 – początki kontaktów Smulikowskiego z Józefem Piłsudskim.
1902 r. – Smulikowski rozpoczyna działalność w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji pod auspicjami Ignacego Daszyńskiego.
1905 r. (16 lipca) – ślub z Marią Surówkówną, późniejszą działaczką związkową.
1905 r. (28 grudnia) – Smulikowski współzałożycielem Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego (KZNL) w Krakowie.
1906 r. (8 września) – utworzenie ogniska KZNL we Lwowie, którego sekretarzem zostaje Smulikowski.
1906 r. (grudzień) – Smulikowski zakłada we Lwowie wraz z Marianem Kukielem i Kazimierzem Pużakiem sekcję PPS Frakcja-Rewolucyjna.
1908 r. – Smulikowski współtworzy Związek Walki Czynnej we Lwowie.
1909 r. (listopad) – Smulikowski organizatorem I Polskiego Kongresu Pedagogicznego we Lwowie.
1910 r. – początek działalności Smulikowskiego w ramach Związku Strzeleckiego we Lwowie.
Lata 1911-1913 – wraz z Mieczysławem Orłowiczem (wybitnym krajoznawcą) wydaje „Wolną Szkołę”, czasopismo pedagogiczne.
1912 r. (sierpień) – II Wiec Nauczycielski we Lwowie, Smulikowski organizatorem i głównym prelegentem.
1913 r. (lipiec) – Smulikowski współorganizuje Kursy Społeczno-Oświatowe we Lwowie i Wakacyjne Kursy Uniwersyteckie w Zakopanem, w których uczestniczy wielu wybitnych wykładowców, a pośród nich Józef Piłsudski.
1914-1918 – działalność Smulikowskiego w Naczelnym Komitecie Narodowym (NKN) i Polskiej Organizacji Wojskowej (POW).
1915 r. (30 maja) – Konferencja w Dąbrowie Górniczej, w której uczestniczy Smulikowski, powołano wówczas z inicjatywy Ksawerego Praussa (później pierwszego ministra edukacji II RP i członka ZNP) Centralne Biuro Szkolne.
1916 r. (28-30 grudnia) – Smulikowski uczestnikiem zjazdu delegatów organizacji Królestwa Polskiego w Radomiu – powołano do życia wówczas Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Szkół Początkowych (ZNPSP).
1918 r. (listopad) – Smulikowski uczestniczy w obronie Lwowa wraz ze swym synem Adamem, za co obaj otrzymują Krzyż „Orląt Lwowskich”.
1918 r. (10-11 listopada) – dzięki staraniom Smulikowskiego odbywa się wspólne posiedzenie kierownictw ZNPSP i ZNL, na którym postanowiono zjednoczyć obie organizacje.
1919 r. (styczeń) – Smulikowski zostaje po raz pierwszy posłem na Sejm II RP z okręgu wyborczego nr 37 (Oświęcim).
1919 r. (wiosna) – Smulikowski zostaje wybrany na przewodniczącego koła poselskiego nauczycieli szkół powszechnych.
1919 r. (12 kwietnia) – powstanie Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, (ZPNSP), którego wiceprezesem zostaje Smulikowski.
1919-1920 r. – działania sejmowe Smulikowskiego na rzecz nauczycielstwa (m.in. przyjęcie ustawy o wynagradzaniu nauczycieli), walka o prawa emerytalne nauczycieli i zgłoszenie projektu pragmatyki nauczycielskiej.
1923 r. (styczeń) – Smulikowski współzałożycielem Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, utworzonego z inicjatywy Ignacego Daszyńskiego.
1924 r. (styczeń) – publikacja głośnej broszury Smulikowskiego „Reakcja polska w walce z oświatą”.
Lata 1928-1932 – działania Smulikowskiego na forum sejmowym na rzecz reform szkolnych.
1930 r. (lipiec) – połączenie ZPNSP i ZZNPSŚ w Związek Nauczycielstwa Polskiego, m.in. dzięki staraniom Smulikowskiego, który zostaje wiceprezesem.
1932 r. (październik) – otwarcie nowo wybudowanej siedziby ZG ZNP na Powiślu – uroczystości pod przewodnictwem Smulikowskiego.
1934 r. (5 marca) – śmierć Juliana Aleksandra Smulikowskiego. W uroczystościach pogrzebowych 8 marca na cmentarzu Powązkowskim uczestniczą władze państwowe, samorządowe i związkowe. Jednocześnie ZG ZNP podejmuje starania o upamiętnienie Juliana Smulikowskiego, m.in. poprzez nadanie jego imienia ulicy, przy której mieści się budynek Związku (obecnie związkowy adres na Powiślu to ul. Smulikowskiego 6/8).
Opracował dr Piotr Wierzbicki (ZNP Kraków-Śródmieście)
Bibliografia:
>> Archiwum ZG ZNP w Warszawie
>> Archiwum Narodowe w Krakowie
>> Archiwum Okręgu Małopolskiego ZNP w Krakowie
>> Archiwum Oddziału ZNP Kraków- Śródmieście
>> T. Jaroszuk „Julian Aleksander Smulikowski (1880-1934)”, Olsztyn 1996
>> „150 rocznica urodzin Józefa Piłsudskiego. Związki Naczelnika Państwa Polskiego z Akademią Górniczą w Krakowie, Krakowem i Związkiem Nauczycielstwa Polskiego”, red. A. Ryś, D. Sala i P. Wierzbicki, Kraków 2017
>> „Źródła do Historii ZNP. Nauczyciele dla niepodległej. Protokoły z posiedzeń Naczelnego Zarządu Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji Wydział Wykonawczy. Protokoły z 1914, 1917 i 1918 r.” – wybór, oprac. A. Ujejski i P. Wierzbicki, wstęp. P. Wierzbicki, red. T. Wilczyński, Kraków 2015