W grudniu 1920 r. nauczycielka K. Malinowska ze Starej Wsi przekazała wraz ze uczniami 110 marek na gwiazdkę dla żołnierzy polskich. Żołnierze otrzymali też paczki żywnościowe, a rodziny poległych – zapomogi na święta. Wsparcie organizował Nauczycielski Komitet Obrony Narodowej.
Pożegnanie 2021 r. jest okazją do przypomnienia raz jeszcze rocznic, które niedawno obchodziliśmy, związanych z historią Polski i początkami nieodległości, ważnych także dla Związku Nauczycielstwa Polskiego. Mam tutaj na myśli szczególnie stulecie traktatu ryskiego kończącego wojnę polsko-bolszewicką (w której uczestniczyli też członkowie naszej organizacji, np. generał Bolesław Popowicz), trzecie powstanie śląskie czy też uchwalenie konstytucji marcowej. W tych wszystkich wydarzeniach brali aktywny udział członkowie ZNP, który nosił wówczas nazwę Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (nazwa ZPNSP obowiązywała w latach 1919-1930 r.).
O ile zaangażowanie nauczycieli związkowców w wydarzenia 1919-1921 może wydawać się naturalne, o tyle istnienie Nauczycielskiego Komitetu Obrony Narodowej przy ZPNSP jest faktem mało znanym lub w ogóle nieznanym. Na ślad niniejszej organizacji można bowiem wpaść, jedynie przeglądając Archiwum Zarządu Głównego ZNP w Warszawie. W zbiorach archiwum znajduje się teczka pod nazwą Nauczycielski Komitet Obrony Narodowej przy ZPNSP. Wprawdzie daty krańcowe na teczce to lata 1920-1921, ale znajdujące się tam dokumenty obejmują też 1919 r. Oficjalna data powstania komitetu to 10 sierpnia 1920 r. Tak brzmiała formuła powołania tego organu:
„Nauczycielstwo Szkół Powszechnych, zebrane na posiedzeniu d. 10 sierpnia 1920 r. w lokalu Związku Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (Marszałkowska 123), powołało do życia komitet, którego zadaniem jest zorganizowanie pracy nauczycielstwa dla obrony narodowej”.
Teczka komitetu zawiera m.in. protokoły, sprawozdania z działalności oraz zestawienia finansowe z kwest, zbiórek i innych działań włącznie z korespondencją i wykazem członków oraz punktów werbunkowych. Zasięg działań odnosi się głównie do okolic Warszawy i samego miasta, ale jednocześnie odnajdujemy tam echa prac podobnych komitetów albo ich oddziałów w innych miastach, m.in. w Krakowie czy we Lwowie.
Głównym powodem założenia komitetu były oczywiście trwające na froncie polsko-bolszewickim działania zbrojne, ale prace i działania oraz pomoc tej instytucji były skierowane także np. na obszar Śląska. Komitet zajmował się przede wszystkim wsparciem materialnym, finansowym wojska, ponadto prowadził działalność propagandową oraz organizował punkty werbunkowe i żywieniowe oraz noclegowe dla żołnierzy i rannych. Chodziło przede wszystkim o
bezpośrednie wsparcie wysiłku zbrojnego
Wojska Polskiego w każdy możliwy sposób przez członków i członkinie Związku. W tym wypadku na plan pierwszy wysuwały się kobiety, bowiem większość mężczyzn wstępowała do ochotniczych oddziałów lub bezpośrednio wcielana była do jednostek liniowych.
Komitet miał własne biuro pod wymienionym wyżej adresem (Marszałkowska 123) oraz pieczęć. Na pierwszym posiedzeniu 11 sierpnia 1920 r. powołano sekcję straży obywatelskiej, opieki sanitarnej, odżywiania żołnierzy i chrzestnych matek. Były też sekcje szycia bielizny, opieki na dzieckiem oraz propagandy. Podjęto też uchwałę:
„Wezwać całe nauczycielstwo szkół powszechnych do wpłacenia począwszy od września 100 marek miesięcznie na komitet”.
Zachowane dokumenty podają m.in. imiona i nazwiska członków komitetu wraz z kierownictwem, do którego należeli m.in.: Józef Dackiewicz, Stanisława Dackiewicz, Antoni Filipowicz, Maria Gładykowa, Andrzej Gromulski, Eugeniusz Miller, Antonina Moszczyńska, Aleksander Marczuk, Janina Modrówna, Stanisław Paliński, Stefania Pytaszowa, Zofia Rogulska, Amelia Zanderówna, Jadwiga Krasnodębska, Wojciech Kluźniak, Paweł Drozda, a honorowymi przewodniczącymi byli Julian Smulikowski (wiceprezes ZPNSP) i Stanisław Nowak (prezes Związku). Jak widać, przeważały kobiety.
Mimo że komitet działał w Warszawie, to na jego ręce przychodziło wsparcie dla Wojska Polskiego z całego kraju, np. nauczycielka K. Malinowska ze Starej Wsi (okręg węgrowski), członkini Związku, wraz z klasami III-IV na gwiazdkę 1920 r. dla żołnierzy przekazały 110 marek, czyli sporą wówczas kwotę.
Mniej więcej w tym samym czasie (9 grudnia 1920 r.) podczas posiedzenia zarządu komitetu podjęto decyzję o przekazaniu paczek żywieniowych na święta dla żołnierzy z 11. i 27. pułku 14. brygady piechoty, ponadto uchwalono
zapomogi dla rodzin żołnierzy związkowców
poległych i przebywających na froncie w wysokości 100 marek polskich. Zdecydowano o 1 proc. dobrowolnym opodatkowaniu się nauczycieli na rzecz obrońców ojczyzny oraz przekazanie numerów Głosu Nauczycielskiego na potrzeby żołnierzy. Oczywiście mówimy tu o okresie, kiedy walki na froncie wschodnim ucichły, bowiem zakończyły się w październiku 1920 r. i trwał rozejm, ale oczywiście żołnierze, a przynajmniej część, nadal byli w pogotowiu. Natomiast w najbardziej gorącym okresie walk, w sierpniu 1920 r., Związek przekazał w gotówce na rzecz wojska 617 820 marek polskich, z kolei we wrześniu 596 375 marek polskich, a październiku 693 476 marek. (…)
(…)
Komitet zakończył swą pracę na przełomie kwietnia i maja 1921 r., zamykając bilans sumą ponad 6 mln marek polskich pomocy dla Wojska Polskiego i dla działań niepodległościowych na terenie Śląska oraz Wilna. Jest to na owe czasy wielka suma, co nie było bez znaczenia dla wysiłku zbrojnego całego narodu, który
walczył o granice nowo powstałego państwa
w plebiscytach śląskich i powstaniach oraz o przetrwanie w momencie ataku bolszewickiego. Związek Nauczycielstwa Polskiego miał w tym swój wkład nie tylko finansowy, ponieważ członkowie Związku brali bezpośrednio udział w walkach (wspomniany już generał Popowicz i inni), a także prowadzili propagandę patriotyczną pośród młodzieży oraz rodziców uczniów. Cytowane dokumenty – przywołane jako świadectwo zasług organizacji dla Niepodległej – są też dowodem na propaństwowy i niepodległościowy charakter naszej organizacji, która jak słusznie twierdził jeden z jej współtwórców Julian Smulikowski, zawsze stała i stoi na stanowisku państwowym. Fakt przyjęcia honorowego członkostwa ZNP przez Marszałka Józefa Piłsudskiego w maju 1921 r. dodatkowo to potwierdza.
Dr Piotr Wierzbicki
ZNP-Kraków Śródmieście
Przedstawiamy fragment artykułu opublikowanego w GN nr 1-2 z 5-12 stycznia 2022 r. Całość – w Głosie Nauczycielskim
Na zdjęciu: Marszałek Józef Piłsudski odznacza żołnierzy 4 DAK w Górze Kalwarii (3 sierpnia 1921 r.). Marszałek był już wówczas członkiem Honorowym Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Autor Foto: Zbiory NAC/Jan Binek/Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny
Bibliografia:
>> Archiwum ZG ZNP – teczka Nauczycielskiego Komitetu Obrony Narodowej przy ZPNSP 1919-1921
>> P. Wierzbicki „Wojna 1920. Generał Bolesław Popowicz i inni członkowie Związku w wojnie polsko-bolszewickiej”, Głos Nauczycielski nr 35-36 z 22 sierpnia – 2 września 2020 r.
>> P. Wierzbicki „Przypominamy ważne wydarzenia dla historii Polski i ZNP. Taki jest nasz etos”, Głos Nauczycielski nr 39 z 29 września 2021 r.
>> „150 rocznica urodzin Józefa Piłsudskiego. Związki Naczelnika Państwa Polskiego z Akademia Górniczą w Krakowie, Krakowem i Związkiem Nauczycielstwa Polskiego”, red. A. Ryś, D. Sala i P. Wierzbicki, Kraków 2017
Więcej publikacji poświęconych historii polskiej szkoły oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego można znaleźć w naszym serwisie: