Walczyliśmy o sprawę najwyższą. Smulikowscy, Bytnarowa, Kamiński i inni – członkowie ZNP i ich rodziny w Powstaniu

Powstanie Warszawskie było największym zrywem ruchu oporu w okupowanej przez Niemców Europie. Uczestniczyli w nim także polscy nauczyciele, członkowie Związku Nauczycielstwa Polskiego. Z okazji 80. rocznicy przekształcenia ZWZ w Armię Krajową przypominamy artykuł dr. Piotra Wierzbickiego poświęcony członkom ZNP i ich rodzinom walczącym w wolność w szeregach AK.

Niewątpliwie bilans trwających 63 dni walk, od 1 sierpnia do 2 października 1944 r., był tragiczny. Zginęło – według różnych szacunków – od 18 do 20 tys. powstańców oraz 180 tys. cywilów. Warszawa została dosłownie zrównana z ziemią. Ponad 500 tys. mieszkańców Niemcy po zakończeniu walk wygnali z Warszawy. Jednak mimo tej tragedii dziś powstanie stanowi jeden z najistotniejszych dowodów na wolę walki Polaków o niepodległość kraju.

Zygmunt Nowicki

Uczestniczyli w tym zrywie także polscy nauczyciele, którzy podczas okupacji działali w Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON to kryptonim ZNP), będącej częścią Polskiego Państwa Podziemnego. Działacze ZNP i członkowie ich rodzin walczyli w wielu powstańczych oddziałach. Warto przypomnieć, że także budynek Zarządu Głównego ZNP na Powiślu służył powstańcom podczas walk z Niemcami. Do dziś widoczne są ślady po pociskach na murach tego gmachu. I wreszcie trzeba pamiętać o tym, że Zygmunt Nowicki, ostatni przedwojenny prezes Związku i członek ścisłego kierownictwa TON, zginął 29 września 1944 r. w schronie zbombardowanym przez niemieckie lotnictwo.

Maria Smulikowska, żona Juliana Smulikowskiego (1880-1934), współtwórcy i wiceprezesa ZNP, tak wspominała Nowickiego:

„Nowicki Zygmunt, przybysz z Warszawy, opowiada o ruchu nauczycielskim w Królestwie od 1905 roku w Pilaszkowie rozpoczętym, siada z nami na werandzie naszej góralskiej chaty i śpiewa piosenki w języku litewskim (…). Julek mu wtóruje. I tak powstanie miłość braterska do grobowej deski. Nowicki ginie od bomby w 1944 roku na Żoliborzu”.

Przyjrzyjmy się losom członków ZNP i ich bliskim uczestniczącym w zrywie powstańczym. Wśród nich była m.in.

Ewa Prauss-Płoska,

córka Ksawerego Praussa, pierwszego ministra oświaty w II Rzeczypospolitej i członka Związku, która była żołnierzem Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej, należała do Oddziału Specjalnego „Dysk” (Dywersja i Sabotaż Kobiet). Walczyła w Zgrupowaniu „Radosław”, pułku „Broda 53”, kompanii „Lena” („Dysk”).

Brała udział w walkach na Woli i Starym Mieście potem przeszła kanałami do Śródmieścia i prowadziła nadal walkę na Czerniakowie. W nocy z 13 na 14 września przeprawiła się przez Wisłę na Saską Kępę w celu poinformowania dowództwa Armii Czerwonej i 1. Armii Wojska Polskiego o sytuacji w Warszawie, aby ci mogli wesprzeć powstańców. Należy pamiętać, że matką Ewy Prauss-Płoskiej była Zofia Prauss, poseł Sejm II RP, żołnierz AK, zamęczona w Auschwitz. Natomiast jej mężem był historyk prof. Stanisław Płoski (również powstaniec), a córką Zofia Romaszewska, działaczka opozycji w PRL.

Następnym przykładem związkowych rodzin zaangażowanych w walkę o wolną Polskę jest

rodzina Smulikowskich,

Maria Smulikowska

która jak wielu warszawiaków straciła dorobek życia w zniszczonym przez Niemców mieście. Wraz ze spalonym mieszkaniem przy ul. Okopowej utracone zostały bezcenne z punktu widzenia historii naszej organizacji pamiątki i archiwum Juliana Smulikowskiego.

Jego córka Ewa Smulikowska-Cichy wraz mężem (obydwoje należeli do ZNP) byli zaangażowani w tajne nauczanie. Ewa Smulikowska podczas powstania pracowała w kuchni polowej, a potem organizowała pomoc dla powstańców.

Maria Smulikowska tak wspominała ten okres, opisując zniszczenie domu nauczycielskiego i szkoły przy ul. Okopowej 55a:

„W czasie powstania 1944 roku była azylem dla powstańców, bo gdy Niemcy w popłochu ją opuścili, pozostawili oni mnóstwo oręża, amunicji, koni i wozów i żywności. Tak że powstańcy mogli długo się w niej utrzymać. Spalona zatem z zemsty w niej wszystko co było z drewna, tylko nagie mury z oczodołami okien pozostały”.

Alina Irena Smulikowska „Irena” była żoną Leszka Bolesława Smulikowskiego, porucznika Wojska Polskiego i syna wiceprezesa ZNP, poległego w 1939 r. w obronie Warszawy. W czasie wojny była członkiem AK, działała w komórce łączności zagranicznej „Zagroda” Komendy Głównej, a w trakcie powstania włączyła się w walki na Solcu. Po kapitulacji powstania trafiła do obozu w Pruszkowie, a następnie została wywieziona do pracy przymusowej do Niemiec.

 

Drugi syn Juliana Smulikowskiego, Adam, w powstaniu nie walczył (przebywał już na Zachodzie), warto jednak przypomnieć, że pełnił ważną rolę w strukturach Armii Krajowej, m.in. był kurierem i sam organizował trasy kurierskie.

Jednym ze sztandarowych przykładów zaangażowania członków Związku Nauczycielstwa Polskiego w powstanie jest postać Zdzisławy Bytnarowej ps. „Sławska”, „Sława”, „Sławka”,

matki legendarnego Jana Bytnara

„Rudego”. Była podporucznikiem AK, podczas walk powstańczych pełniła służbę w „Pasiece” – Kwaterze Głównej Szarych Szeregów i była kierowniczką Harcerskiej Poczty Polowej w Śródmieściu. Po powstaniu przebywała w kilku obozach jenieckich.

Członkiem ZNP, który miał niebagatelny wpływ na konspirację niepodległościową, był żołnierz AK i uczestnik powstania, a zarazem jeden z ideowych przywódców Szarych Szeregów i

autor „Kamieni na Szaniec”

Aleksander Kamiński. Już przed wojną stał się legendą harcerstwa.

Popiersie Aleksandra Kamińskiego w Łazienkach Królewskich w Warszawie Fot. Wikipedia

Podczas okupacji członek ścisłego kierownictwa „Pasieki” – Kwatery Głównej Szarych Szeregów. Był inicjatorem, organizatorem i głównym redaktorem „Biuletynu Informacyjnego”, który stał się centralnym organem prasowym ZWZ-AK i najważniejszym pismem konspiracyjnym w okupowanej Polsce (nakład 47 tys. egzemplarzy). Kierował także Biurem Informacji i Propagandy (BiP) Komendy Okręgu Warszawa Miasto ZWZ, a potem AK. Działał też w kontrwywiadzie Oddziału II ZWZ-AK w latach 1941-1944.

Kamiński był komendantem głównym i założycielem Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” (od 1940 r.). To z jej działaniami kojarzone są słynne wizerunki tzw. kotwic Polski Walczącej, malowane na murach okupowanej Warszawy. Jego „Kamienie na szaniec”, wydane w 1943 r., stały się jedną z najpoczytniejszych książek okupacyjnych obok „Dywizjonu 303” Antoniego Fiedlera i po dziś dzień są lekturą szkolną. Za swe zasługi Kamiński otrzymał Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (25 lipca 1944 r.), Krzyż Walecznych oraz pośmiertnie Medal Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (1991 r.).

Prof. Stanisław Berezowski, działający podczas powstania w Biurze Informacji i Propagandy wraz z Kamińskim (używającym pseudonimu „Hubert”), wspomniał, że był on doskonałym informatorem, pedagogiem i wychowawcą:

„Redakcyjnie wyraziło się to w artykułach wstępnych prawie wyłącznie pisanych przez samego >>Huberta<<. Stanowiły one niewątpliwie jeden z elementów politycznego oddziaływania Komendy Głównej AK”.

Biuletyn Informacyjny z 2 sierpnia 1944 r.

W pierwszym powstańczym numerze „Biuletynu Informacyjnego z 2 sierpnia 1944 r. pod redakcją Aleksandra Kamińskiego czytamy: „Warszawa Powstała. Nareszcie nadszedł dzień, na który w męce i zaciętości czekaliśmy pięć, jakże nieskończenie długich lat. Warszawa walczy! Warszawa szarpie wroga”. Natomiast w ostatnim numerze Biuletynu Informacyjnego z 4 października 1944 r. Kamiński napisał słowa, które stanowią swoiste memento zrywu: „Walka skończona. (…) Rachunek naszych strat i zysków, zasług i błędów, ofiar i uzyskanych wartości – przekazać musimy historii. Tutaj jedno musimy stwierdzić z niezachwianą pewnością. Walczyliśmy o sprawę najwyższą o wartości w życiu Narodu największe. Zapłaciliśmy też najwyższą cenę tej walki. Zapłaciliśmy ją bez wahania i ociągania. (…) byliśmy pismem Armii Krajowej. Czuliśmy się pismem całego walczącego narodu. (…) dziś przerywamy pracę. Wznowimy ją, Bóg da, w niepodległym państwie”.

 

Dr Piotr Wierzbicki

historyk, członek Oddziału ZNP Kraków-Śródmieście, współautor ekspozycji stałej w Muzeum AK w Krakowie

Fotografie: Archiwum Rodziny Smulikowskich, Domena Publiczna

Bibliografia

>> Archiwum PAN w Warszawie – Wspomnienia Marii Smulikowskiej

>> Archiwum Rodziny Smulikowskich

>> „Biuletyn Informacyjny” z 2 sierpnia 1944 r. i 4 października 1944 r.

>> „Aleksander Kamiński. 80 lat temu ukazał się pierwszy numer „Biuletynu Informacyjnego”, https://dzieje.pl/80-lat-temu-ukazal-sie-pierwszy-numer-biuletynu-informacyjnego/

>> W. Bartoszewski „Dni walczącej stolicy. Kronika powstania warszawskiego”, Warszawa 2008

>> „Słownik uczestniczek walk o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej”, Warszawa 1939

Artykuł pochodzi z Głosu Nauczycielskiego nr 33-34 z 12-19 sierpnia 2020 r.