Wśród polskich oficerów zamordowanych w Katyniu i innych miejscach w kwietniu 1940 r. przez Sowietów byli także nauczyciele. Około 80-90 proc. z ponad 1 tys. nauczycieli z listy katyńskiej to członkowie ZNP.
- Tags:
- Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej
- II WOJNA ŚWIATOWA
- mord katyński
- NASZA HISTORIA
- ROCZNICA
- zbrodnia katyńska
- ZNP
Na zdjęciu: Fotografie bohaterów artykułu, członkowie ZNP z listy katyńskiej, od lewej: Piotr Jankowski, Edward Kilarski (na górze), Jan Wowra (niżej), Ignacy Dec. Fot. Domena publiczna (4)
Co roku w kwietniu wspominamy ofiary zbrodni katyńskiej, której dokonano w 1940 r. w kilku miejscach na terenie ówczesnego Związku Radzieckiego (Katyń, Charków, Twer, Kijów i Mińsk). Ofiary tego mordu wspomina społeczeństwo polskie, w tym także i my, członkowie Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Choć mordu dokonano w kilku miejscach, przyjęło się mówić o zbrodni katyńskiej. Nazwa pochodzi od lasku katyńskiego, gdzie Niemcy natknęli się ukryte zbiorowe mogiły polskich oficerów, a 13 kwietnia 1943 r. ogłosili to światu. Ofiarami mordu było 21 768 obywateli Rzeczypospolitej Polskiej (w tym 14,5 tys. jeńców – oficerów Wojska Polskiego i policjantów oraz 7,3 tys. polskich więźniów aresztowanych pod okupacją sowiecką). Pośród nich oprócz wojskowych byli nauczyciele, w tym związkowcy z ZNP, lekarze, inżynierowie, artyści, prawnicy i urzędnicy państwowi.
Sprawcami tej zbrodni byli funkcjonariusze NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR). Jest ona uznawana za zbrodnię wojenną, zbrodnię przeciw ludzkości, zbrodnię noszącą znamiona ludobójstwa.
Masowych egzekucji polskich jeńców i więźniów strzałem w tył głowy dokonano między 3 kwietnia a 12 maja 1940 r. Ostatni transport skierowano do Katynia właśnie 12 maja. Mordowano w kilku miejscach więźniów przywożonych głównie z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Trafili tam po inwazji ZSRR na Polskę, która nastąpiła 17 września i była wynikiem sowiecko-niemieckiego paktu z 23 sierpnia 1939 r. znanego pod nazwą paktu Ribbentrop – Mołotow.
Podstawą tych mordów była decyzja Stalina z 5 marca 1940 r. Była to swego rodzaju zemsta za powstrzymanie czerwonego marszu w 1920 r. przez polskich żołnierzy pod Warszawą (Związek czynnie wspierał armię, m.in. poprzez działalność Nauczycielskiego Komitetu Obrony Narodowej). Do zbrodni władze ZSRR przyznały się dopiero w 1990 r.
Listy katyńskie nauczycieli oraz wspomnienia o nich były co najmniej kilka razy prezentowane w na łamach Głosu Nauczycielskiego. Pokazano też kilka sylwetek (m.in. Stanisława Machowskiego – sekretarza Zarządu Głównego ZNP). W tym artykule chcę jednak przypomnieć nie tylko nauczycielski, wojskowy, ale również związkowy wątek tej tragedii. Bowiem przed II wojną 80 proc. czynnych nauczycieli było członkami ZNP, a szczególnie wielu na Kresach II RP. Różne wydania listy katyńskiej albo w ogóle nie ujmowały związkowego rodowodu ofiar sowieckich z Katynia, albo nie zawsze go podawały. Dopiero od niedawna uwzględnia się przeszłość związkową w opracowaniach tej zbrodni. Przypomnę więc kilka nazwisk, aby uzmysłowić czytelnikom, że także nasza organizacja ma obowiązek i prawo w szczególny sposób czcić pamięć o zbrodni katyńskiej.
W czwartek obchodzimy Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej
Legionista, radny, prezes ogniska
Porucznik rezerwy Jan Dec (ur. 1896 r. w Sokołowie, pow. kolbuszowski) od 10 września 1914 r. walczył w II Brygadzie Legionów. Potem w 4. Pułku Piechoty Legionów walczył o Lwów, a następnie od 1919 r. do 1920 r. służył w 17. Pułku Piechoty i uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Bronił Warszawy i brał udział w późniejszej ofensywie przeciw Sowietom.
Jeszcze przed I wojną światową w 1914 r. ukończył w Rzeszowie Seminarium Nauczycielskie, był już wówczas członkiem Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji. W 1920 r. powrócił do pracy nauczycielskiej. Był kierownikiem szkoły w Sokołowie (1920-1934), a później szkoły powszechnej im. Jana Jachowicza w Rzeszowie (1934-1939). Ukończył Wyższy Kurs Nauczycielski we Lwowie (1924). Uczył także w zawodowej szkole dokształcającej w Rzeszowie. W 1938 r. został członkiem Państwowej Komisji Egzaminacyjnej przy Państwowym Liceum Pedagogicznym w Rzeszowie i członkiem Okręgowej Komisji Dyscyplinarnej dla nauczycieli przy Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego.
Przed wybuchem II wojny światowej Jan Dec został radnym miejskim Rzeszowa, a wcześniej był radnym gminy Sokołów (1920-1934). Był też kierownikiem Oddziału Związku Strzeleckiego w Rzeszowie. W ZNP był aktywnym członkiem przez cały okres międzywojenny, pełnił funkcję prezesa ogniska ZNP. W 1939 r. został zmobilizowany jako porucznik rezerwy. Po inwazji ZSRR został aresztowany i wywieziony do Kozielska. Dokumenty świadczą, że mordu dokonano 16 kwietnia 1940 r. W 2007 r. – awansowany na stopień kapitana WP.
Porucznik z legitymacją ZNP
Por. Edward Kilarski (ur. 1902 r. w Brzozowie, pow. rzeszowski) już jako gimnazjalista w 1918 r. wstąpił do Milicji Ludowej, potem jako ochotnik wstąpił do wojska i walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w szeregach 52. Pułku Piechoty Strzelców Kresowych. Po wojnie wyjechał do województwa nowogródzkiego, tam w 1922 r. został nauczycielem w miejscowości Zadzięcioł. W 1925 r. zdał egzamin nauczycielski, a w 1928 r. ukończył Państwowy Wyższy Kurs Nauczycielski przy Państwowym Instytucie Robót Ręcznych w Warszawie. W 1925 r. rozpoczął pracę w Nowogródku i został kierownikiem szkoły.
Działał w Związku od 1922 r., najpierw jako szeregowy związkowiec, później został prezesem ogniska w Nowogródku. Był dyrektorem związkowej kasy zapomogowej „Samopomoc”. Należał też do Związku Strzeleckiego. Od 1929 r. służył w Wojsku Polskim. Ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty przy Szkole Podoficerów Zawodowych Piechoty w Grudziądzu. W 1930 r. został awansowany do stopnia podporucznika, a cztery lata później na porucznika. We wrześniu 1939 r. walczył na linii Mława – Różan, później z Sowietami. Aresztowany przez oddział Armii Czerwonej został przewieziony do Kozielska. Prawdopodobnie był wywieziony pierwszym transportem do Katynia i tam zamordowany. Został upamiętniony w rodzinnym w Brzozowie oraz w Sanoku.
Stworzył ognisko ZNP i bibliotekę
Jan Wowra (ur. 1893 r. w Kostkowicach, pow. cieszyński) ukończył Seminarium Nauczycielskie w Cieszynie ok. 1912 r., pierwszą posadę nauczyciela objął jeszcze przed 1914 r. w Bąkowie. W 1914 r. podjął pracę w Szkole Ludowej Ewangelickiej w Jaworzu w pow. bielskim. Po wybuchu wojny służył w armii austro-węgierskiej. Po wojnie wrócił do Jaworza i został kierownikiem połączonej szkoły ewangelickiej i katolickiej jako pierwszy Polak i katolik mianowany na to stanowisko przez Radę Narodową w Cieszynie. Jako podporucznik WP uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej w szeregach 4. Pułku Strzelców Podhalańskich. Po powrocie z wojny prowadził szeroko zakrojone prace na rzecz polonizacji regionu cieszyńskiego. W 1925 r. wstąpił do ogniska Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, powstałego w Bielsku, a w 1932 r. stworzył ognisko ZNP w Jaworzu i został jego prezesem. Założył tam m.in. bibliotekę pedagogiczną i kasę zapomogową. Powołany do wojska, walczył w wojnie w 1939 r. Aresztowany w Tarnopolu przez Sowietów, został osadzony w Kozielsku. W 2007 r. awansowany do stopnia podporucznika.
Ze związkowym rodowodem
Podporucznik rezerwy Piotr Jankowski (ur. 1907 r. w Łodzi) ukończył Miejskie Seminarium Nauczycielskie im. Ewarysta Estkowskiego w Łodzi w 1929 r. Rok później podjął pracę nauczyciela w Łodzi. W 1933 r. ukończył kurs ustrojowo-programowy w Płocku, a w 1934 r. zdał egzamin praktyczny na nauczyciela szkół publicznych powszechnych. Uczył w szkołach łódzkich, m.in. w Szkole Podstawowej nr 119 im. Stanisława Staszica, potem w szkołach nr 77 i nr 42 oraz nr 17. Był też nauczycielem w szkole w Zgierzu. Od 1935 r. – słuchacz Wydziału Nauk Pedagogicznych Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi. W 1939 r. ukończył Collegium Pedagogicum w WWP w Warszawie. W 1929 r. uczył się w Szkole Podchorążych Piechoty w Śremie, a w latach 1929-1930 pełnił służbę w 37. Pułku Piechoty. Był członkiem Związku Strzeleckiego i w Związku Oficerów Rezerwy.
Do ZNP wstąpił w 1930 r. i działał w oddziale łódzkim naszej organizacji. Powołany do wojska w 1939 r. walczył m.in. w bitwie nad Bzurą. Po rozbiciu 37. Pułku Piechoty dostał się na Kresy Wschodnie, gdzie wzięto go do niewoli sowieckiej. Trafił do Kozielska, 28 kwietnia 1940 r. został wywieziony do Katynia, gdzie prawdopodobnie 30 kwietnia został zamordowany.
Te cztery biogramy wybrane spośród wielu podobnych ukazują dobitnie obraz całego pokolenia nauczycieli związkowców i żołnierzy II RP, którzy swoją walką i pracą oddali duże zasługi ojczyźnie. Mord w Katyniu był także zbrodnią na polskiej inteligencji oraz patriotach spod znaku ZNP, również dlatego Związek kultywuje pamięć tej zbrodni.
Dr Piotr Wierzbicki
ZNP Kraków-Śródmieście/Muzeum AK
***
Autor jest członkiem ZNP Kraków-Śródmieście oraz adiunktem w Muzeum AK w Krakowie, współautorem wystawy stałej „Polskie Państwo Podziemne i jego siły zbrojne”
Bibliografia:
>> Centralne Archiwum Wojskowe
>> Lista katyńska IPN
>> „Lista Katyńska. Jeńcy obozów Kozielsk, Ostaszków Starobielsk. Zaginieni w Rosji sowieckiej”, oprac. A. Moszyński, Londyn 1989
>> A. Przewożnik, J. Adamska „Zbrodnia katyńska”, Kraków 2011
>> Federacja Rodzin Katyńskich – Nasi Bliscy (strona WWW, biogramy ofiar)
Więcej artykułów na temat historii polskiej szkoły i Związku:
https://glos.pl/tag/nasza-historia