„Rudy”, legenda Szarych Szeregów i bohater „Kamieni na szaniec”, został wychowany w duchu patriotycznym przez rodziców – nauczycieli. Był synem działaczy TON: Stanisława Bytnara, legionisty oraz Zofii Bytnarowej, uczestniczki Powstania Warszawskiego, żołnierza AK, odznaczonej Złotą Odznaką ZNP.
Mało kto wie, że urodzony 99 lat temu w Kolbuszowej 6 maja 1921 r. bohater ruchu oporu i legenda Szarych Szeregów Jan Bytnar ps. „Rudy”, harcerz i dowódca hufca „Południe” Grup Szturmowych, miał poprzez swego ojca Stanisława Bytnara i matkę Zdzisławę Bytnarową związki z naszą organizacją.
Jan Bytnar związał się z ruchem oporu już w 1939 r., wstępując do Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej (PLAN). Od 1940 r. był członkiem Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) przemianowanego w 1942 r. na Armię Krajową (AK). Wstąpił do Szarych Szeregów w 1941 r. i dowodził hufcem „Ochota”. Był zaangażowany w akcję małego sabotażu „WAWRA”, wziął udział w 70 akcjach. W 1942 r. odbył kurs Szarych Szeregów i otrzymał stopień podharcmistrza a 1943 r. ukończył kurs podchorążych w Szkole Podchorążych Piechoty Rezerwy i został kapralem podchorążym.
Z końcem 1942 r. znalazł się w strukturach Kedywu Komendy Głównej AK w Grupach Szturmowych Szarych Szeregów. Objął dowództwo nad hufcem „Południe”. W nocy z 31 grudnia 1942 r. na 1 stycznia 1943 r. brał udział w ubezpieczaniu Akcji Wieniec II wysadzania torów kolejowych ,by uniemożliwić przerzut wojsk niemieckich na front wschodni.
W styczniu 1943 r. zabił niemieckiego urzędnika podczas akcji rozbrojenia. Ubezpieczał w lutym 1943 r. transport materiałów z zdekonspirowanego mieszkania przez gestapo przy ul. Brackiej 23 w Warszawie, wówczas uczestniczył w starciu z policją granatową i został ranny. Do jego aresztowania doszło 23 marca 1943 r. w mieszkaniu rodzinnym przy al. Niepodległości (dziś jest tam tablica pamiątkowa) wraz z ojcem Stanisławem Bytnarem. „Rudy” był torturowany w siedzibie gestapo przy al. Szucha 25.
W trzy dni później, 26 marca 1943 r., został odbity przez kolegów podczas tzw. Akcji pod Arsenałem. W wyniku obrażeń odniesionych podczas tortur zmarł 30 marca 1943 r. Jego śmierć była powodem akcji odwetowej na gestapowcach.
Legendę „Rudego” utrwalił w pamięci pokoleń Aleksander Kamiński, autor książki „Kamienie na Szaniec”, która stała się lektura szkolną. „Kamienie na szaniec zostały przeniesione na ekran kin w 2014 r., ale „Rudy” jest także jednym z bohaterów zrealizowanego dużo wcześniej filmu „Akcja pod Arsenałem” (1977 r.).
Przypominając o rocznicy urodzin Jana Bytnara, warto poświęcić kilka zdań jego rodzicom. To oni bowiem wpoili mu niezłomne przekonania patriotyczne, ukształtowali w duchu tradycji niepodległościowej.
Jego ojciec Stanisław Bytnar urodził się 31 marca 1897 r. w Ostrowie, uczył się w Studium Nauczycielskim w Rzeszowie, a w 1914 r. wstąpił w Krakowie do Drużyn Strzeleckich a następnie do Legionów Józefa Piłsudskiego, walczył w I Brygadzie, był ranny w bitwie pod Krzywopłotami w listopadzie 1914 r. W 1918 r. ukończył w Krakowie kurs dla słuchaczy seminariów nauczycielskich. W 1919 r. został nauczycielem szkoły w Chorzenicach i wstąpił do Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (od 1930 r. – Związku Nauczycielstwa Polskiego).
W kolejnych latach Stanisław Bytnar został kierownikiem szkoły w Niekłaniu i szefem tamtejszego ogniska związkowego. Był mocno zaangażowany w życie społeczne szkoły i miejscowości, założył chór, powołał do życia spółdzielnię spożywców i zreorganizował szkołę. Ukończył Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej i w 1926 r. Maria Grzegorzewska przydzieliła mu stanowisko kierownika szkoły ćwiczeń w instytucie. Tę funkcje pełnił do 1936 r., potem został kierownikiem Szkoły Specjalnej nr 111 w Warszawie. Publikował w piśmie „Szkoła Specjalna”, pracował z dziećmi niepełnosprawnymi oraz więźniami.
Od 1939 r. działał w strukturach tajnego nauczania, będąc członkiem Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (czyli ZNP w konspiracji), prowadził naukę dzieci niepełnosprawnych i zdrowych. Wspierał syna w działaniach konspiracyjnych, podobnie jak matka Zdzisława Bytnarowa. Stanisław Bytnar został zamordowany przez niemieckiego konwojenta z SS w styczniu 1945 r. podczas ewakuacji KL Auschwitz. Trafił do niego 13 maja 1943 r.
Zdzisława Bytnarowa urodziła się w Kolbuszowej 13 sierpnia 1901 r., uczyła się w gimnazjach w Krakowie i Mielcu, a następnie ukończyła Państwowy Kurs Nauczycielski w Krakowie, który prowadził Henryk Rowid, znany pedagog związany z ZNP. Przeniesiona do Warszawy w 1925 r., kształciła się w Instytucie Pedagogiki Specjalnej Marii Grzegorzewskiej.
W 1930 r. zorganizowała szkołę specjalną na Pradze, kierowana przez nią placówka w 1931 r. została przemianowana na Publiczną Szkołę Powszechną Specjalną nr 6, dzięki niej szkoła się rozwinęła i otrzymała też sztandar poświęcony w 1934 r. przez Prymasa Polski Augusta Hlonda. Wyszła za mąż za Stanisława Bytnara w 1920 r.
Podczas okupacji jak mąż działała w TON, a po śmierci syna i wywózce męża do Auschwitz zaangażowała się w konspirację, brała udział w Powstaniu Warszawskim kierując Poczta Polową w Śródmieściu. Otrzymała stopień podporucznika. Po powstaniu była w niewoli w obozach jenieckich na terenie Niemiec.
Powróciła do Warszawy 15 sierpnia 1945 r. Prowadziła Szkołę Specjalną nr 6 do 1957 r. Na emeryturze działała społecznie, nazywana była „Matulą Polskich Harcerzy”. Zmarła 13 sierpnia 1994 r. w Warszawie. Odznaczona była Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski, Warszawskim Krzyżem Powstańczym i Złotą Odznaką Związku Nauczycielstwa Polskiego. Z kolei jej mąż Stanisław Bytnar otrzymał Krzyż Virtuti Militari.
Opracował dr Piotr Wierzbicki ZNP Kraków-Śródmieście
Bibliografia:
>> A.K. Kunert „Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1945”, t. I, Warszawa 1987
>> „Słownik biograficzny zasłużonych dla oświaty i wychowania w Warszawie i województwie stołecznym warszawskim od 1916 r.”, zeszyt I, Warszawa 1995
>> K. Stańczyk, B. Stańczyk „Zasłużeni dla pedagogiki specjalnej. Zdzisława Bytnarowa (1901-1994)”, „Szkoła Specjalna”, nr 1, s. 35-37
Zdjęcia: Domena Publiczna, Wikipedia, Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC)
“Dziejową misję wypełnimy”. W październiku 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska