Gdy nowoczesne technologie coraz mocniej wchodzą do świata dziecka, ze szczególną troską należy się pochylić nad prawami najmłodszych w cyfrowym świecie. ONZ zaleca wdrożenie odpowiednich rozwiązań.
O konieczności zadbania o odpowiednią ochronę dzieci w środowisku cyfrowym mówi się od dekad, sprawa ta jednak nabrała szczególnej wagi w ostatnich dwóch latach, kiedy po wybuchu pandemii koronawirusa życie dzieci i młodzieży na całym świecie przeniosło się do sieci. To tam najmłodsi zaczęli realizować swoje podstawowe potrzeby, w tym edukacji i komunikowania z bliskimi.
Jak w tej sytuacji zapewnić dzieciom w świecie cyfrowym ich podstawowe prawa? Odpowiedź na to pytanie można znaleźć w Komentarzu Ogólnym nr 25 w sprawie praw dziecka w środowisku cyfrowym, o którego publikacji przypomniała Fundacja Orange. Fundacja przetłumaczyła treść komentarza na język polski oraz przygotowała jego analizę. Do tej pory bowiem dokument ten nie był znany w polskiej wersji językowej.
– Znajomość treści tego dokumentu, wraz z Konwencją o prawach dziecka i innymi przepisami krajowymi, w tym Konstytucją RP,
wydaje się warunkiem koniecznym
podejmowania skutecznych działań na rzecz wzmacniania podmiotowości oraz praw dzieci i młodzieży z uwzględnieniem tak ważnego współcześnie środowiska społecznej aktywności, jakim są media cyfrowe – wyjaśnia dr Konrad Ciesiołkiewicz, prezes Fundacji Orange.
Przyjęta w 1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencja o prawach dziecka została tak skonstruowana, aby jej zapisy można było odnosić i interpretować wraz ze zmieniającym się światem, pojawianiem się nowych technologii oraz idei. Służą temu właśnie wydawane cyklicznie przez Komitet Praw Dziecka ONZ tzw. komentarze ogólne.
Jak przypomina Konrad Ciesiołkiewicz, komentarze ogólne są „wytycznymi dla rozumienia i stosowania praw dziecka w poszczególnych obszarach”, a także zaleceniami „co do sposobu rozwiązywania problemów społecznych w zakresie np. procesów sądowych, migracji, celów edukacyjnych, ochrony przed HIV, leczenia AIDS, zdrowia młodzieży i praw wczesnego dzieciństwa”.
Taki charakter ma również Komentarz Ogólny nr 25. – Wskazuje on powinności państwa, przedsiębiorstw i organizacji wobec dzieci, dotyczące świata cyfrowego – zaznacza prezes Fundacji Orange.
Jak poinformował Komitet Praw Dziecka ONZ, komentarz opiera się na licznych doświadczeniach „zebranych w procesie analizy raportów państw-stron, efektach dnia debaty ogólnej na temat mediów cyfrowych i praw dziecka, orzecznictwie organów utworzonych na mocy międzynarodowych traktatów w dziedzinie praw człowieka, zaleceniach Rady Praw Człowieka i procedurach specjalnych Rady, dwóch rundach konsultacji z państwami, ekspertami i innymi zainteresowanymi stronami w sprawie zarysu koncepcji i projektu końcowego, a także
konsultacjach międzynarodowych z grupą 709 dzieci
z 28 krajów z kilku regionów, żyjących w bardzo zróżnicowanych warunkach”.
Eksperci ONZ zwrócili uwagę na coraz większą rolę środowiska cyfrowego w codziennym życiu dzieci. Podstawowe funkcje społeczne, m.in. w sferze oświaty, administracji publicznej i handlu opierają się dziś na technologiach cyfrowych. „Daje to nowe możliwości realizacji praw dziecka, jednocześnie jednak rodzi ryzyko ich naruszenia lub nadużycia. W trakcie konsultacji dzieci wyraziły pogląd, że środowisko cyfrowe powinno wspierać, promować i zabezpieczać bezpieczne i sprawiedliwe korzystanie przez nie z jego elementów” – podkreślono we wstępie do komentarza. Dalej zacytowano słowa dzieci wypowiedziane podczas konsultacji: „Chcielibyśmy, aby władze państwowe, firmy technologiczne i nauczyciele pomagali nam radzić sobie z nierzetelnymi informacjami w sieci”; „Chciałbym dokładnie wiedzieć, co naprawdę dzieje się z moimi danymi (…). Kto je gromadzi? W jaki sposób są one zbierane?”.
Prawa dzieci muszą być więc respektowane, chronione i realizowane także w świecie cyfrowym. „Używanie technologii cyfrowych w sposób wartościowy może pomóc dzieciom w realizacji pełnego zakresu ich praw obywatelskich, politycznych, kulturalnych, gospodarczych i społecznych. Jednak brak włączenia cyfrowego może doprowadzić do pogłębienia się istniejących nierówności, a także pojawienia się nowych” – zauważyli autorzy komentarza.
W dokumencie sformułowano cztery zasady, które powinny przyświecać tworzeniu odpowiedniego dla dzieci środowiska cyfrowego:
>> brak dyskryminacji;
>> dobro dziecka;
>> prawo do życia, przeżycia i rozwoju;
>> poszanowanie poglądów dziecka.
Brak dyskryminacji oznacza obowiązek państw zapewnienia równego i skutecznego dostępu wszystkich dzieci do środowiska cyfrowego „w sposób dla nich wartościowy”. Co oznacza walkę z wykluczeniem cyfrowym i zapewnienie dostępu do technologii cyfrowych, m.in. w szkołach i w domu.
Walka z dyskryminacją to także ochrona dzieci przed „otrzymywaniem nienawistnych wiadomości” oraz niesprawiedliwym traktowaniem w przestrzeni cyfrowej. W tym celu należy walczyć z niektórymi formami filtrowania danych, profilowania oraz wyłudzaniem danych o dziecku. „Komitet wzywa państwa-strony do podjęcia aktywnych działań
na rzecz zapobiegania dyskryminacji
ze względu na płeć, niepełnosprawność, status społeczno-ekonomiczny, etniczne czy narodowe, język lub z jakichkolwiek innych przyczyn, a także dyskryminacji dzieci ze środowisk mniejszości narodowych i ludów tubylczych, osób ubiegających się o azyl, uchodźców i migrantów, lesbijek, gejów, osób biseksualnych, osób transpłciowych i interseksualnych, dzieci będących ofiarami i ocalałych z handlu ludźmi lub wykorzystywania seksualnego, dzieci w pieczy zastępczej, dzieci pozbawionych wolności oraz dzieci znajdujących się w innej szczególnie trudnej sytuacji” – czytamy w komentarzu.
W środowisku cyfrowym należy zadbać o dobro dziecka. Państwa powinny zatroszczyć się o to, by dzieciom nie działa się tam krzywda. Trzeba też zadbać o realizację wszystkich praw dziecka, w tym prawa do poszukiwania, uzyskiwania i przekazywania informacji oraz ochrony przed krzywdą.
Realizacja prawa do życia, przeżycia i rozwoju oznacza m.in. zobowiązanie państw do podjęcia „odpowiednich środków na rzecz ochrony dzieci przed zagrożeniami” godzącymi w te prawa. „Zagrożenia związane z treścią, kontaktem, zachowaniem i umowami obejmują m.in. treści o charakterze brutalnym lub seksualnym, cyberagresję i nękanie, hazard, wykorzystywanie i nadużycia, w tym wykorzystywanie i nadużycia seksualne, a także promowanie lub zachęcanie do popełnienia samobójstwa lub działań zagrażających życiu, w tym przez przestępców lub grupy zbrojne określane jako terrorystyczne lub brutalnie ekstremistyczne” – czytamy w komentarzu.
Poruszanie się po świecie cyfrowym nie powinno przynosić dzieciom szkody czy też zastępować kontaktów międzyludzkich. Dlatego państwa muszą też badać to,
jak technologie cyfrowe wpływają na dzieci,
zwłaszcza w pierwszych latach życia, i czy nie przeszkadzają w budowie relacji z rodzicami i opiekunami, a także w rozwoju poznawczym, emocjonalnym i społecznym dziecka.
Nowoczesne technologie pozwalają dzieciom zabierać głos w sprawach, które ich dotyczą. „Państwa-strony powinny promować znajomość i dostęp do środków cyfrowych pozwalających dzieciom na wyrażanie własnych opinii, a także oferować im edukację i wsparcie, aby mogły uczestniczyć w życiu społecznym na równi z dorosłymi, w razie potrzeby także anonimowo, dzięki czemu mogłyby być skutecznymi rzecznikami swoich praw, tak indywidualnie, jak i jako grupa” – możemy przeczytać w komentarzu. Podczas tworzenia różnego rodzaju regulacji rynku cyfrowego powinno się brać pod uwagę opinię dzieci.
Autorzy komentarza zwrócili też uwagę na konieczność udzielenia rodzicom i opiekunom odpowiedniej pomocy, tak aby również oni potrafili posługiwać się technologiami i znali zagrożenia, jakie w tym środowisku czekają na ich dzieci.
– Wszelkie działania podejmowane w wyżej opisanych obszarach bazować powinny na wnioskach płynących z najnowszych badań oraz dobrych praktyk opartych na wiedzy eksperckiej. Komitet ONZ zaleca także wyznaczenie organu państwowego uprawnionego do koordynowania polityk, wytycznych i programów – podkreślił Konrad Ciesiołkiewicz.
***
Komentarz Ogólny nr 25 jest obszernym dokumentem, którego przyswojenie może być trudne dla najmłodszych. Dlatego Fundacja Orange przygotowała specjalną, skróconą wersję dokumentu dostępną na stronie:
https://fundacja.orange.pl/prawadziecka
Piotr Skura
Artykuł ukazał się w Głosie Nauczycielskim nr 51-52 z 21-28 grudnia 2022 r.