„Wielka postać Kościuszki jest dla nas postacią żywą, postacią dzisiejszą. Jego myśli są dziś naszymi myślami. Jego idea jest naszą ideą. Jego dążenia są dla nas rozkazem!” – pisał Głos Nauczycielski w 1917 r.
Na zdjęciu: Reprodukcja pocztówki ze sceną z bitwy pod Racławicami (Panorama Racławicka, W. Kossak, J. Styka), Polona.pl
Motto
Wzywam ich tylko, aby się postarali dla własnego pożytku i na dobra kraju o stosowne szkoły i zakłady wychowawcze
Tadeusz Kościuszko (1746-1817)
z testamentu generała
W 2024 r. obchodzimy wiele rocznic wydarzeń historycznych, w których uczestniczyli nauczyciele i członkowie Związku. To m.in. 80-lecie bitwy o Monte Cassino, czy też 80. rocznica Powstania Warszawskiego – zrywu Armii Krajowej, w której służyli również przedstawiciele naszej organizacji.
Nie powinniśmy jednak zapominać o wydarzeniach z wcześniejszych epok, których pamięć była i jest żywa w Związku, które stanowiły inspirację dla pokoleń związkowców. Taką rocznica jest przypadające w tym roku 230-lecie powstania kościuszkowskiego, którego początek miał miejsce 12 marca 1794 r., był to moment tzw. buntu generała Antoniego Józefa Madalińskiego (1739-1804).
Generał nie wykonał rozkazu demobilizacji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, wydanego na podstawie uchwały Rady Nieustającej o redukcji Wojska Polskiego, podjętej na polecenie ambasadora rosyjskiego. Madaliński zdecydował się na marsz z Ostrołęki do Krakowa.
Rozpoczęte w marcu powstanie trwało do 16 listopada 1794 r., wówczas to skapitulowały ostatnie jednostki powstańcze pod Radoszycami. Walki jednak trwały do końca 1794 r. na terenach pod panowaniem pruskim tj. Kujawach i w Wielkopolsce.
Dla granic obrony
Za oficjalny moment rozpoczęcia powstania przyjmuje się 24 marca. W tym dniu Tadeusz Kościuszko (1746-1817) najpierw w Klasztorze Kapucynów w Krakowie złożył przysięgę gotowości złożenia życia w obronie ojczyzny, a następnie na rynku krakowskim, gdzie odczytano akt powstania, generał ponownie przysiągł Narodowi Polskiemu, jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej, iż swej władzy „dla obrony całości granic (…) powszechnej wolności używać będzie”.
Pierwotnie powstanie skierowane było przeciwko Rosji, a następnie także przeciw Prusom, które przyłączyły się do walki (16 maja) oraz Austrii, gdy cesarz nakazał swym wojskom wkroczyć do Polski (27 czerwca). Ogarnęło ono tereny Rzeczypospolitej jeszcze nie objęte rozbiorami oraz Wielkopolskę i Litwę, także część Inflant i Wołyń.
Rosjan wygnanie
Pierwsza bitwa rozegrała się pod Racławicami 4 kwietnia 1794 r. i przeszła do legendy. Kościuszko rzucił do walki oddziały chłopów z kosami, nazwanych kosynierami, których atak na armaty przesądził o zwycięstwie. Wkrótce w Warszawie wybuchła tzw. insurekcja warszawska (17 kwietnia) i wygnano Rosjan, podobnie stało się w Wilnie (23 kwietnia), do powstania przyłączyły się Kurlandia i Lipawa (27 kwietnia) oraz Wielkopolska (21 sierpnia).
Mimo początkowych sukcesów powstanie upadło. O jego losie zadecydowała bitwa pod Maciejowicami 10 października 1794 r. zakończona pokonaniem wojsk polskich przez pruskie i rosyjskie siły i wzięciem do niewoli Tadeusza Kościuszki.
„Rzeź Pragi” (4 listopada) dokonana przez rosyjskiego generała Suwowrowa i dzień później zajecie Warszawy były tylko potwierdzeniem końca zrywu. W konsekwencji upadku powstania zaborcy Polski – Prusy, Austria i Rosja – dokonali trzeciego rozbioru 24 października 1795 r.
Oświecenie ludu
Pamięć tych wydarzeń oraz osoba Kościuszki miała ogromne znaczenie dla ginącej Rzeczypospolitej i narodu, który widział w zrywie kościuszkowskim przykład do dalszej walki o niepodległość. Ktoś zapyta, a jakie znaczenie dla Związku Nauczycielstwa Polskiego miała postać Naczelnika powstania z 1794 r.?
Niewątpliwie ogromną, choćby przez sam fakt trwania tradycji kościuszkowskiej, związanej przecież z działaniami na rzecz niesienia oświaty chłopom oraz pracy u podstaw. Te wartości głosił główny ideolog naszej organizacji w Galicji Stefan Zaleski (autor słów Pieśni Związkowej – hymnu ZNP).
Słowa testamentu Kościuszki (cytowane na wstępie, była tam mowa o uznaniu za wolnych obywateli włościan wsi Siechanowicze, rodowego majątku autora) o potrzebie zapewnienia szkół i zakładów wychowawczych dla włościan, Związek starał się wypełniać tworząc oświatę ludową oraz podejmując walkę o szkołę powszechną.
NASZ PATRONAT. Historyczne kino akcji. „Kos” w kinach już od piątku 26 stycznia
Duch insurekcji
Tradycja kościuszkowska była też bliska Związkowi jako organizacji uczestniczącej w walce o odzyskanie niepodległości pod przywództwem Naczelnika Józefa Piłsudskiego, późniejszego honorowego członka ZNP. Związek zarówno w czasach zaborów, I wojny światowej, jak i w wolnej II Rzeczypospolitej, a także w okresie powojennym, angażował się w upamiętnienie powstania i jego przywódcy.
W 1907 r. i 1913 r. oraz 1914 r. odnajdujemy w protokołach z prac zarządu i ognisk Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji informacje o działalności Koła im. Tadeusza Kościuszki oraz o udziale w uroczystościach i wpłatach składek na rzecz upowszechnienia pamięci i dzieła Kościuszki. Przykładem tego jest choćby ten zapis: „wniosek, by na wiec oświatowy urządzony przez Koło im. Tadeusza Kościuszki oddelegowano przedstawicieli Związku, którzy zabraliby głos – oddelegowano dr Kanarka”.
Jednocześnie organy prasowe Związku takie jak Głos Nauczycielstwa Ludowego i Głos Nauczycielski wspominały o rocznicach zrywu, a przede wszystkim jego bohaterze. Jak odnotował Głos Nauczycielstwa Ludowego w 100. rocznicę śmierci Kościuszki (1917 r.) wieczorki i uroczystości związane z Kościuszką, organizowane przez nauczycieli związkowców, odbywały się w całej Galicji, nawet w tak niewielkich miejscowościach jak Niegowić (przyszła parafia Karola Wojtyły), czy też w Krużlowej koło Nowego Sącza. Podczas tych uroczystości miały miejsce zbiórki pieniędzy np. na Komitet Kościuszkowski, czy też na fundusz wdów i sierot po poległych nauczycielach (trwała I wojna światowa) oraz na pomnik Kościuszki.
Lud obywatelem kraju
Innym przejawem kultywowania pamięci były okolicznościowe znaczki i wydawnictwa. Głos Nauczycielski w numerze 1 z września 1917 r. zamieścił cytowane już wyżej słowa: „Jego dążenia są dla nas rozkazem!”. I niewątpliwie może to dziś brzmieć patetycznie, lecz wówczas wielu nauczycieli i związkowców tam myślało.
Co więcej, jak czytamy dalej, uznawano, że wola podniesienia ludu do roli obywateli leży w rękach nauczycielstwa inspirowanego przez Kościuszkę – „Świętą wolę Naczelnika tę, mianowicie, aby lud stał się obywatelem kraju, my teraz pełnić będziemy i spełnimy! (…) Przez gorliwe szerzenie oświaty i kultury narodowej wśród ludu, przez wciąganie go do życia społecznego, przez pobudzanie do czynów obywatelskich – pełnić ja będziemy i spełnimy!”.
Z wielkim entuzjazmem przygotowywano się do obchodów 100-lecia zgonu bohatera powstania z 1794 r. Zarząd Główny Związku (wówczas pod nazwą Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych) wręcz prosił „uczcijmy w sposób niezwykły podniosły i wysoce uroczysty. Nie żałujmy na to ani czasu, ani mienia, ani trudu! Niech wszystkie Oddziały Zrzeszenia Nauczycielstwa (…) wezmą w obchodach udział”.
Już w wolnej Polsce ukazywały się wspomnienia w Głosie, numer specjalny Płomyka lub publikacje wydawnictwa związkowego „Nasza Księgarnia” poświęcone Kościuszce. Wydawano m.in. ryciny wodzów polskich, gdzie pomiędzy Piłsudskim, Sobieskim i Poniatowskim znajdował się zawsze Kościuszko. W czasie II wojny podziemne wydawnictwa związkowe nawiązywały do tradycji kościuszkowskiej.
Po wojnie odtworzony Głos Nauczycielski na swych łamach publikował regularnie teksty związane z pierwszym Naczelnikiem. Gmach ZG ZNP stoi dziś od strony Wisły przy Wybrzeżu Kościuszkowskim, co też – w pewien sposób – zobowiązuje do pamięci o pierwszym wielkim powstaniu narodowym i jego wodzu. Związek czyni to chociażby sprawując patronat (wspólnie z Głosem Nauczycielskim) nad filmem „Kos” Pawła Maślony (2024) oraz promując materiały edukacyjne i scenariusze lekcji o insurekcji kościuszkowskiej.
dr Piotr Wierzbicki
członek Komisji Promocji i Historii ZNP Kraków-Śródmieście, adiunkt w Muzeum AK w Krakowie i współautor wystawy stałej „Polskie Państwo Podziemne i jego siły zbrojne”
Bibliografia
>> B. Twardowski „Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794”, Poznań 1894
>> S. Herbst „Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku”, Warszawa 1983
>> B. Szyndler „Powstanie kościuszkowskie 1794”, Warszawa 1994