Pamięć o Konstytucji 3 Maja podobnie jak w całym społeczeństwie, tak i w Związku była żywa od początku istnienia naszej organizacji. Nauczycielstwo czciło tę rocznicę jako element tradycji patriotycznej i narodowej.
Na zdjęciu: Strony tytułowe książki „Ks. Hugo Kołłątaj: szkic biograficzny na tle jego działalności politycznej i pedagogicznej” autorstwa Stefana Zaleskiego (1859-1916), członka ZNL w Galicji, autora hymnu związkowego ZNP. Biografia Kołłątaja została wydana w Krakowie w 1912 r. nakładem Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji. Fot. Polona.pl
MOTTO
Świętą wiarę, wojsko szkoły chcieli Polsce dać
Fragment wiersza „A czy ty wiesz” (na obchody 3 Maja w 1916 r.)
Uchwalona 3 maja 1791 r. czyli 233 lata temu Ustawa Rządowa, nazwana Konstytucją 3 Maja, dla ówczesnej Rzeczpospolitej była przełomowym aktem prawnym, który pozwalał na reformy społeczne, wojskowe i gospodarcze kraju zmierzające do poprawy ogólnej sytuacji państwa zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz. Doskonale rozumiały to elity polityczne Rzeczypospolitej, duża część szlachty w tym także mieszczaństwo.
Konstytucja była wynikiem prac sejmu nazwanego Sejmem Czteroletnim (nazwa pochodzi od okresu trwania tych prac w latach 1788-1792) lub Sejmem Wielkim z racji znaczenia reform do jakich doprowadził. Niewątpliwie źródła reform związanych z konstytucją należy szukać w działalności Hugona Kołłątaja i Stanisława Staszica, reformatorów edukacyjnych związanych też z Komisją Edukacji Narodowej.
Przede wszystkim duże znaczenie miała tu Kuźnica Kołłątajowska – grupa działaczy społecznych i politycznych, a zarazem publicystów i literatów skupionych wokół Kołłątaja. Związani byli z obozem reformatorskim lub inaczej mówiąc, Stronnictwem Patriotycznym. Aktywność Kuźnicy przypadała na okres 1789-1792. Tezy programowe Stronnictwa Patriotycznego zostały wyłożone przez Kołłątaja w listach do marszałka sejmu Stanisława Małachowskiego.
Dzięki swym pracom i publikacjom Kuźnica umiejętnie, a przede wszystkim skutecznie wpłynęła na opinię publiczną przyczyniając się obok poparcia Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego a także działań patriotów na czele ze Stanisławem i Ignacym Potockim oraz Adamem Kazimierzem Czartoryskim do uchwalenia 3 maja 1791 r. konstytucji. Zwołanie sejmu i
uchwalenie ustawy zasadniczej
umożliwiła sytuacja międzynarodowa, wojna rosyjsko-turecka (1787-1792) i chwilowe wsparcie Prus (sojusz w 1790 r.), a także osłabienie obozu magnackiego. Znaczenie miał też fortel zastosowany podczas uchwalania aktu 3 Maja. Wynikało to z przerwy w obradach, na którą wyjechała większość posłów. Stąd też na 500 posłów podczas głosowania obecnych było tylko 182 (oddano 72 głosów przeciwnych).
Można więc rzec, że uchwalenie pierwszej polskiej konstytucji odbyło się w atmosferze zamachu majowego na Zamku Królewskim w Warszawie, pod strażą Gwardii Królewskiej dowodzonej przez księcia Józefa Poniatowskiego.
Pomimo protestów opozycji akt wszedł w życie i mimo, że obowiązywał krótko (mniej więcej rok, do przegranej w wojnie z Rosją w 1792 r.), to jego znaczenie było niezaprzeczalne dla dalszych losów Polski i narodu. Pamięć reform Sejmu Wielkiego była jednym z elementów, które silnie oddziaływały na ruch niepodległościowy w czasie zaborów.
Pamięć Konstytucji 3 Maja, podobnie jak w całym społeczeństwie, tak i w Związku Nauczycielstwa Polskiego była żywa od początku istnienia naszej organizacji. Często odwoływano się do osiągnięć Sejmu Wielkiego
w kontekście zagadnień oświatowych,
powstania Komisji Edukacji Narodowej czy też zdobyczy oświecenia w zakresie edukacji.
Warto wspomnieć, że pierwszą poważną biografię twórcy Kuźnicy Kołłątajowskiej napisał autor hymnu związkowego Stefan Zaleski. Jednocześnie nauczycielstwo czciło tę rocznicę jako element tradycji patriotycznej i narodowej.
W okresie poprzedzającym I wojnę światową, kiedy w Galicji istniała możliwość organizowania oficjalnych obchodów, brał w nich udział Związek Nauczycielstwa Ludowego kierowany przez prezesa Stanisława Nowaka. W protokołach z prac zarządu Związku z lat 1907-1919 odnajdujemy informacje o udziale nauczycieli związkowców w oficjalnych uroczystościach z okazji kolejnych rocznic uchwalenia Konstytucji 3 Maja.
Związek delegował swoich przedstawicieli do pracy w Komitecie Honorowym, najczęściej wraz z członkami Towarzystwa Szkół Ludowych. Potwierdza to np. jeden z zapisów w księdze protokolarnej w Krakowie z 12 kwietnia 1913 r.: „(…) Komitet obchodu Konstytucji 3 Maja z zaproszeniem do wzięcia udziału w pracy przygotowawczej – założono (…)”.
DZIEŃ EDUKACJI NARODOWEJ. Dr Piotr Wierzbicki dla Głosu: Tradycja KEN jest żywa w Związku od 1905 r.
Nie zapomniano o obchodzeniu rocznicy Konstytucji 3 Maja także podczas I wojny światowej. W 1916 r. ogólnopolskie uroczystości odbyły się w Krakowie, ale szczególnie widoczne były one w Warszawie, gdzie zamanifestowano tymi obchodami świt niepodległości. Nie mogło w nich zabraknąć nauczycieli, którzy wzięli udział w obchodach wraz z uczniami. Na terenie tzw. Kongresówki nauczyciele zrzeszeni byli wówczas w Polskim Związku Nauczycielskim i Stowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego – te organizacje włączyły się do przygotowania uroczystości rocznicowych. Udział w nich nauczycieli i uczniów potwierdza apel Komisji Obchodu 3 Maja z 30 kwietnia 1916 r. Dokument ten zaczyna się tak:
„Przeczytać niezwłocznie. Do Nauczycielstwa szkół początkowych m. Warszawy. W uroczystym obchodzie 3 Maja wezmą udział szkoły początkowe, aby w ten wielki w historii naszej dzień został upamiętniony w duszach dziecięcych. W celu uniknięcia nadmiaru wrażeń jednego dnia i dla wytworzenia podniosłego nastroju, należy 2 maja na ostatniej lekcji lub po lekcjach mieć w szkołach pogadanki na temat Konstytucji i znaczenia jej dla Narodu, przy czym pożądane jest połączenie jej ze śpiewami i deklamacyami patriotycznymi. […] Dnia 3 Maja […] Tego dnia odbędzie się w Teatrze Polskim bezpłatne narodowe przedstawienie […] dzieci mają przyjść do szkoły na godzinę 8. Po napomnieniu, aby na uroczystości dzieci były karne […] nauczyciel formuje je w dwójki i rusza z niemi na nabożeństwo, które ma się odbyć o godz. 9 […] W kościołach będą członkowie Komisyi, którzy ustawia szkoły i dadzą znak do wyruszenia […] O godzinie 10 należy skierować się do wyznaczonego miejsca w pochodzie. Wszystkie szkoły początkowe podzielone są na 5 kolumn, według danych okręgu […] Każda kolumna posiada swój sztandar z wstęgami odpowiadającym barwą kokardom przypiętym nauczycielom, należącym do danej kolumny. Na czele kolumny będzie stać członek straży pochodowej. […] Dziewczęta ustawione będą na przedzie kolumny, chłopcy za dziewczętami . Na swoje miejsca dzieci zachodzić będą dwójkami. Nauczycielstwo szło będzie obok swoich oddziałów, a nauczycielstwo oddziałów niższych tworzyć będzie kordon przed każda kolumną, aby na wypadek niepokoju być tamą dla dzieci. W razie zasłabnięcia dziecka nauczycielstwo najbliżej stojące zaopiekuje się nim, a pomocy będą udzielać delegowani lekarze szkolni. Ponieważ w pochodzie dzieci będą śpiewać pożądane jest powtórzenie z niemi […] pieśni: Hymnu /3 pierwsze strofy Mazurka Dąbrowskiego/, Bartosza i Trzeci Maj. […] Po skończonym pochodzie kolumny stają we wskazanych miejscach. […] Dla podniesienia uroczystości pożądane jest jest […] przystrojenie okien szkolnych i balkonów barwami narodowymi i orłami. Członkowie Komisyi Obchodu dla szkół początkowych mieć będą biało-amarantowe rozety.”.
Cały pochód szedł 3 maja 1916 r. Krakowskim Przedmieściem – był to prawdziwy manifest patriotyzmu, manifestacja całego narodu, społeczeństwa i jego wszystkich warstw włącznie z dziećmi i nauczycielami, którzy po raz pierwszy od 135 lat oficjalnie w Warszawie mogli świętować wielką uroczystość związaną z 3 Maja. Było to preludium bliskiej niepodległości.
W okresie międzywojennym, kiedy to ustawa z 29 kwietnia 1919 r. uznała dzień 3 maja uroczystym świętem a potem nawiązała do tego konstytucja marcowa z 1921 r., nauczyciele związkowcy celebrowali ów dzień w uroczystych pochodach oraz w różnego typu działaniach.
W 130. rocznicę uchwalenia konstytucji Związek na znamiennym III Zjeździe Delegatów (17-18 maja 1921 r.) nawiązywał do tego wydarzenia, odnosząc
rozwój szkolnictwa w Polsce i na świecie
do uregulowań prawnych zawartych w poszczególnych konstytucjach od XVIII w. aż po XX w. W ten sposób podkreślano znaczenie pierwszej ustawy zasadniczej i jej znaczenia dla rozwoju edukacji. Był to ten sam zjazd, na którym Józef Piłsudski otrzymał honorowe członkostwo Związku. Jednocześnie w regionach prowadzone były prace związane z uczczeniem konstytucji oraz tworzono komitety obchodowe. Wskazuje na to choćby zapis w protokołach ogniska krakowskiego z kwietnia 1921 r. gdzie czytamy: „TSL zaprasza na posiedzenie Komitetu Obchodów rocznicy Konstytucji 3-go Maja – oddelegowano sekretarza”.
Podobnie było w późniejszych latach, aż do wybuchu II wojny światowej. Warto jednak zaznaczyć, że w 140. rocznicę uchwalenia majowego aktu – 3 maja 1931 r. – Głos Nauczycielski nie rozpisywał się o konstytucji, lecz przede wszystkim pochylał się nad bieżącymi problemami tj. obniżką zarobków nauczycieli, kryzysem w państwie oraz w edukacji. Nie zapomniano jednak o uczczeniu święta majowego. Co świadczy o tym, że mimo trudności Związek pamiętał o znaczeniu tego święta dla narodu i nauczycielstwa.
Po II wojnie światowej w początkowym okresie PRL święto to obchodzone było przez ZNP wraz z całym społeczeństwem. Zostało zniesione dopiero w 18 stycznia 1951 r. Powróciło w 1990 r. i od tego momentu Związek – zarówno w Warszawie jak i w innych miejscowościach kraju – bierze czynny udział w uroczystych obchodach 3 Maja, o czym świadczą liczne relacje na stronach internetowych i w kronikach związkowych.
Piotr Wierzbicki
ZNP Kraków-Śródmieście/Muzeum AK
Autor jest członkiem ZNP Kraków-Śródmieście oraz adiunktem w Muzeum AK w Krakowie, współautorem wystawy stałej „Polskie Państwo Podziemne i jego siły zbrojne”
Święta majowe: Obchodzimy Święto Pracy, Dzień Flagi RP oraz Święto Narodowe 3 Maja
Bibliografia
>> Biblioteka Narodowa w Warszawie
>> Archiwum Okręgu Małopolskiego ZNP
>> Archiwalne numery Głosu Nauczycielskiego
>> „Konstytucja 3 Maja. 200-lecie tradycji” (red.) B. Grochulska, Warszawa 1994
>> J. Łojek „Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 Maja”, Warszawa 1988