„Niezbędne jest zachowanie bezpośredniego kontaktu z przyrodą poprzez zapewnienie uczniom możliwości odbywania zajęć w terenie, ze szczególnym uwzględnieniem najbliższej okolicy” – czytamy w „Warunkach realizacji przedmiotu”, w projekcie podstawy programowej nowego przedmiotu przyroda, który pojawi się w klasach IV już od września 2026 r.I dalej: „Konieczne jest blokowanie lekcji przedmiotu przyroda, w każdym roku nauki minimum raz dwie godziny łącznie, co umożliwi uczniom realizację ważnych i czasochłonnych zadań, szczególnie tych wymagających pracy w grupie”. W szkole podstawowej objętej reformą przyroda będzie realizowana przez trzy lata. Jaka jest wizja tego przedmiotu? czego nauczyciel ma nauczyć według twórców projektu podstawy?
Projekt podstawy programowej przedmiotu przyroda liczy 17 stron. „Przyroda w klasach IV–VI szkoły podstawowej jest przedmiotem o charakterze interdyscyplinarnym, łączącym w całość elementy: biologii, geografii, chemii, fizyki” – zaznaczono w części „Specyfika i struktura przedmiotu”.
W strukturze przedmiotu wydzielono sześć działów:
I. Spotkania z przyrodą.
II. W terenie i najbliższym otoczeniu.
III. Materia i jej przemiany w przyrodzie.
IV. Organizmy i ekosystemy.
V. Planeta Ziemia.
VI. Człowiek w środowisku.
Przy czym efekty uczenia się działu Spotkania z przyrodą mają być realizowane przekrojowo przez trzy lata.
„Proces uczenia się i nauczania przyrody, w każdym z działów, obejmuje zdobywanie wiedzy i umiejętności, opisanych w efektach uczenia się, oraz realizację przyrodniczych doświadczeń edukacyjnych. Uzupełnieniem tego procesu jest realizacja międzyprzedmiotowych projektów edukacyjnych, wykonywanych w ramach tygodnia projektowego” – czytamy w projekcie.
Twórcy podstawy wymienili następujące wyróżniki przedmiotu:
• prowadzenie obserwacji i eksperymentów przyrodniczych,
• empiryczne poznawanie przyrody podczas zajęć terenowych,
• integrację treści z zakresu nauki, technologii, inżynierii i matematyki.
W podstawie programowej przedmiotu wyodrębniono moduł klimatyczny, który obejmuje treści
edukacji klimatyczno-środowiskowej.
Wymagania w zakresie doświadczeń
Obszerną część podstawy stanowią „Wymagania w zakresie doświadczeń edukacyjnych”. W tej części określono, że w ramach przedmiotu uczeń ma prowadzić następujące obserwacje:
1) prowadzi przez ustalony z nauczycielem okres obserwacje roślin, zwierząt, grzybów, śladów bytowania zwierząt w najbliższej okolicy, w ekosystemach lądowych i wodnych oraz w glebie w każdym roku nauki i prezentuje ich wyniki w sposób ustalony z nauczycielem;
2) prowadzi obserwacje za pomocą lupy elementów przyrody ożywionej i nieożywionej w każdym roku nauki, podsumowuje je i prezentuje wnioski w formie ustalonej z nauczycielem;
3) prowadzi obserwację samodzielnie wykonanych preparatów z wykorzystaniem mikroskopu optycznego w każdym roku nauki;
4) prowadzi obserwację mikroskopową wody pozyskanej w najbliższej okolicy, raz w cyklu kształcenia;
5) prowadzi i systematycznie obserwuje hodowlę jednokomórkowego organizmu (np. pantofelka, eugleny, ameby, wirczyka, trąbika) w różnych warunkach, formułuje wnioski na podstawie analizy zebranych obserwacji.
Uczeń ma również (samodzielnie lub w grupie) uczestniczyć w zajęciach terenowych lub wykonać działania w terenie:
1) uczestniczy w wyprawie terenowej do wybranego obszaru przyrodniczego w swojej okolicy, podczas której wykonuje obserwacje i dokumentację zmian środowiska, wnioski z wyprawy prezentuje w formie ustalonej z nauczycielem;
2) posługuje się planem, mapą (w tym cyfrową) i kompasem w celu zaplanowania trasy i przejścia wyznaczonej drogi;
3) korzysta z kluczy lub atlasów do rozpoznawania: chmur, skał, wybranych gatunków roślin, zwierząt i grzybów podczas zajęć terenowych;
4) pobiera w terenie próbkę gleby, określa jej barwę i zawartość próchnicy, bada uziarnienie, odczyn, obecność organizmów żywych, podsumowuje badanie i prezentuje jego wyniki w formie ustalonej z nauczycielem;
5) uczestniczy w sadzeniu drzew lub innych roślin w każdym roku nauki.
W cyklu kształcenia przyrody (samodzielnie lub w grupie) uczeń przeprowadzi eksperymenty lub badania. To aż 23 punkty, podajemy przykłady niektórych eksperymentów:
1) demonstruje powstawanie wybranych zjawisk atmosferycznych, np. wiatru lub chmury;
2) bada właściwości różnych próbek wody (stan skupienia, barwę, mętność, zapach, twardość);
3) bada wpływ mieszania, stopnia rozdrobnienia i temperatury na szybkość rozpuszczania substancji stałych w wodzie;
4) sporządza mieszaniny jednorodne i niejednorodne oraz rozdziela je na składniki poprzez: sączenie, odparowanie, krystalizację, dekantację i sedymentację, sposoby mechaniczne;
5) bada zachowanie się wiązki światła skierowanej na roztwór właściwy, koloid i zawiesinę;
6) bada właściwości powietrza oraz jego składników – tlenu i dwutlenku węgla (np. barwę, zapach i palność);
7) porównuje głębokość śladu pozostawionego przez ciało stałe (np. pudełko od zapałek wypełnione obciążeniem i pudełko puste) w materiale sypkim (np. drobnym piasku, mące, cukrze pudrze) w zależności od siły nacisku i wielkości pola powierzchni styku pomiędzy ciałem a materiałem sypkim, łącząc obserwowane zjawisko z pojęciem ciśnienia;
(…)
19) przeprowadza eksperyment polegający na rozdzielaniu barwników fotosyntetycznych w liściach;
20) wykrywa obecność dwutlenku węgla w powietrzu wydychanym przez człowieka i powstałego w wyniku rozkładu cukru przez drożdże;
21) bada zachowanie się wobec wody różnych opakowań i tworzyw, np. papieru, tektury, poliestru, polietylenu, folii aluminiowej, bawełny;
22) bada szybkość kiełkowania nasion i wzrostu roślin w różnych warunkach;
23) bada wpływ różnego rodzaju zanieczyszczeń gleby na wzrost i rozwój roślin.
Uczeń w cyklu kształcenia przyrody ma również (samodzielnie lub w grupie) wykonać m.in. takie działania:
24) korzysta z gotowego lub buduje i omawia model prezentujący wybrane zjawisko, proces lub strukturę (np. budowę atmosfery, budowę Układu Słonecznego, działanie spadochronu, powstawanie faz Księżyca oraz zjawisk zaćmienia Słońca i Księżyca, obieg wody w przyrodzie);
25) wyszukuje, analizuje i prezentuje informacje o źródle i parametrach wody kranowej w miejscu zamieszkania, uzasadnia, ocenia, czy woda z kranu jest zdatna do picia i uzasadnia swoja ocenę;
26) identyfikuje w otoczeniu miejsce o szczególnych walorach przyrodniczych, które powinno podlegać ochronie i uzasadnia swój wybór;
27) korzysta ze źródeł internetowych w celu pozyskania aktualnych danych środowiskowych, np. informacji pogodowej, stanu wody w rzece, stanu zanieczyszczenia powietrza, informacji o największych wybuchach wulkanów w przeszłości i współcześnie w każdym roku nauki i prezentuje wnioski w formie ustalonej z nauczycielem;
28) prowadzi dziennik obserwacji przyrody w każdej porze roku, przez okres ustalony z nauczycielem, raz w cyklu kształcenia, wyciąga wnioski z obserwacji i prezentuje je w formie ustalonej z nauczycielem;
29) prowadzi kalendarz obserwacji pogody w każdej porze roku, przez okres ustalony z nauczycielem, raz w cyklu kształcenia, wyciąga wnioski z obserwacji i prezentuje je w formie ustalonej z nauczycielem.
Metody, które angażują ucznia
„Przedmiot przyroda należy realizować z wykorzystaniem metod, które angażują ucznia w proces konstruowania wiedzy i stwarzają sytuacje dydaktyczne umożliwiające działania praktyczne opierające się na eksperymentowaniu, obserwacjach w terenie lub w pracowni przyrodniczej, prowadzeniu badań na podstawie naukowych dociekań (stawianie pytań badawczych i hipotez, planowanie i przeprowadzanie eksperymentów oraz obserwacji, zapisywanie i analiza notatek, wyciąganie wniosków i ich prezentacja) oraz uwzględniające tutoring rówieśniczy” – czytamy w części „Warunki realizacji przedmiotu, w tym szczególnie istotne zasady nauczania”.
„Prowadzenie badań powinno odbywać się zarówno w sali lekcyjnej, jak i poza budynkiem szkoły.
W przypadku dużej liczebności klasy należy zastosować podział na grupy. Konieczne jest
blokowanie lekcji przedmiotu przyroda, w każdym roku nauki minimum raz dwie godziny
łącznie, co umożliwi uczniom realizację ważnych i czasochłonnych zadań, szczególnie tych
wymagających pracy w grupie”
Szkoła zapewni narzędzia…
„Rolą szkoły jest zapewnienie uczniom dostępu na lekcjach przyrody do materiałów i narzędzi cyfrowych, umożliwiających wyszukiwanie, przetwarzanie, tworzenie i prezentowanie informacji przyrodniczych w różnej formie: tradycyjnej i cyfrowej” – zaznaczono w „Warunkach realizacji przedmiotu”.
I dalej: „Obowiązkiem szkoły jest zapewnienie niezbędnych narzędzi cyfrowych i analogowych, które umożliwiają realizację efektów kształcenia przyrody, w szczególności: lornetek, lup, kompasów, taśm mierniczych, mikroskopów, termometrów, wag, naczyń do odmierzania określonej objętości, globusów, planów i map oraz innych, wynikających z przyjętego w szkole programu nauczania”.
Zalecono, by „umożliwić uczniom korzystanie ze sprzętu i szkła laboratoryjnego; jeśli nie będzie to możliwe, należy tak projektować eksperymenty, żeby ich przebieg opierał się na wykorzystaniu sprzętu i szkła znanych z powszechnego użycia”.
Na zakończenie tej części podkreślono, że „Przyroda ma charakter interdyscyplinarny, wymaga wykorzystania wiedzy i umiejętności zdobytych przez uczniów już na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Jednocześnie stanowi ona fundament dla rozpoczynających się od VII klasy poszczególnych przedmiotów przyrodniczych: biologii, chemii, geografii i fizyki”.
>> Projekt podstawy przedmiotu przyroda znajdziecie tutaj:
https://ibe.edu.pl/images/Zmiany_w_szkolach/Projekty_podstaw_programowych/Przyroda_IBE_PIB.pdf
Fot. Dreamstime