Wśród kawalerów tego najwyższego i najzaszczytniejszego polskiego odznaczenia wojskowego nie zabrakło członków (także członków honorowych) Związku Nauczycielstwa Polskiego. Było ich ok. 300!
Na zdjęciu: Legitymacja do Srebrnego Krzyża Virtuti Militari Aleksandry Piłsudskiej, honorowego członka ZNP (zdjęcie ze zbiorów Tomasza Jamróza-Piłsudskiego)
22 czerwca br. obchodziliśmy 230. rocznicę ustanowienia najstarszego polskiego odznaczenia wojskowego – i jednego z najstarszych na świecie – Orderu Virtuti Militari. Jak wiadomo, odznaczenie to ustanowił w 1792 r., po bitwie pod Zieleńcami, w trakcie wojny polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 maja, król Stanisław August Poniatowski (1732-1798). Odznaczenie wprowadzono na wyraźną sugestię bratanka królewskiego księcia Józefa Poniatowskiego (1763-1813), który zresztą znalazł się w grupie kilkunastu pierwszych kawalerów Virtuti Militari (był na pierwszym miejscu listy uhonorowanych, na drugim znalazł się Tadeusz Kościuszko). Tłumaczenie z łaciny nazwy odznaczenia brzmi: cnocie wojskowej. Ustanowiony przez króla Order Wojenny Virtuti Militari przyznawano jako krzyż i medal złoty (dla oficerów) lub srebrny (dla podoficerów i szeregowych). Po upadku I Rzeczypospolitej w XIX w. order podlegał pewnym modyfikacjom (nie wchodzimy w szczegóły), natomiast w odrodzonej II Rzeczypospolitej przyjął ostatecznie nazwę Order Wojskowy Virtuti Militari (1 sierpnia 1919 r.).
Członkowie ZNP kawalerami Virtuti Militari
Wśród kawalerów tego najwyższego i najzaszczytniejszego polskiego odznaczenia wojskowego nie zabrakło członków Związku Nauczycielstwa Polskiego, było ich ok. 300. Trudno byłoby ich wszystkich wymienić, więc ograniczę się do kilku osób, o których zresztą wspominałem już wielokrotnie na łamach Głosu Nauczycielskiego.
Józef Piłsudski
Pierwszą będzie jedna z najbardziej istotnych postaci dla naszej organizacji, a także naszej ojczyzny – Józef Piłsudski (1867-1935), honorowy członek Związku (od 17 maja 1921 r.). Marszałek uhonorowany został – kolejno – Orderem Virtuti Militari V klasy 12 sierpnia 1919 r. (za czyny wybitnego męstwa z narażeniem życia), Krzyżem Komandorskim Virtuti Militari II klasy (jako dowódca obrony trudnej pozycji i za zwycięstwo taktyczne) 6 grudnia 1922 r. i – jako jedyny – Krzyżem Wielkim z Gwiazdą Orderu Virtuti Militari I klasy (jako wódz za zwycięstwo w walnej bitwie, która zakończyła się porażką wroga i zadecydowała o losach wojny) 14 czerwca (podawana jest też data 1 maja) 1923 r. We wszystkich tych przypadkach Piłsudski słusznie otrzymał te odznaczenia, bowiem wygrał zarówno wojnę i bitwę jako wódz (mowa tu przede wszystkim o wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r.) oraz jako żołnierz w szeregach Legionów wykazał się osobistym męstwem na polu walki. Został też Marszałek przewodniczącym kapituły tego orderu w II RP.
Marszałek Józef Piłsudski, honorowy członek ZNP. 152. rocznica urodzin twórcy Niepodległej
Bolesław Popowicz
Kolejną osobą, którą trzeba przypomnieć, jest generał Bolesław Popowicz (1878-1937), jeden ze współzałożycieli Związku, wieloletni członek Zarządu Głównego, który mimo rozkwitu kariery wojskowej nigdy oficjalnie nie zrezygnował z członkostwa w naszej organizacji. Popowicz był przyjacielem współtwórcy Związku i jego wiceprezesa Juliana Smulikowskiego (1880-1934) i jego bliskim współpracownikiem w czasach lwowskich, aż po wybuch I wojny światowej. W okresie I wojny światowej walczył w szeregach Legionów, a w latach 1918-1921 bronił Niepodległej i jej granic. Brał udział we wszystkich najważniejszych operacjach wojny polsko-bolszewickiej, a jego jednostka jako pierwsza wkroczyła do Kijowa w maju 1920 r. Otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militarii Klasy V, jako dowódca, za śmiałe i pełne inicjatywy czyny bojowe, których dokonał podczas walk odwrotowych spod Kijowa. Odznaczenie przyznano mu 16 lutego 1921 r.
Wojna 1920. Gen. Bolesław Popowicz i inni członkowie Związku w wojnie polsko-bolszewickiej
Aleksandra Piłsudska
W dalszej kolejności należy przypomnieć Aleksandrę Piłsudską, de domo Szczerbińską, (1882-1963), zasłużoną bojowniczkę o niepodległą Polskę, towarzyszkę walki i życia Józefa Piłsudskiego, drugą żonę Marszałka. W 1937 r. Aleksandra Piłsudska otrzymała również honorowe członkostwo Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Jeśli chodzi natomiast o Virtuti Militari, to była jedną z niewielu kobiet, które uhonorowano tym odznaczeniem. Otrzymała je 1 maja 1933 r. – był to Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari V klasy, przyznany, jak napisano w opinii, za „Męstwo i hart ducha, wykazane w tym okresie daje jej świadectwo wysokiej miary cnoty żołnierskiej – poświęcenia w pracy i pogardy śmierci wobec szczytnego celu walki o Niepodległość”.
Odznaczenie Aleksandry Piłsudskiej (nr 6110) zostało przekazane w 2018 r. do Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku wraz z legitymacją.
Bytnar, Batko, Smulikowski
Obok tych wybitnych jednostek w gronie kawalerów Virtuti Militari znalazł się także członek ZNP, ojciec legendy podziemia i Szarych Szeregów Jana Bytnara „Rudego”, Stanisław Bytnar (1897-1945), legionista i uczestnik bitwy pod Krzywopłotami w listopadzie 1914 r. Za swe męstwo na polu walki otrzymał Krzyż Virtuti Militari V klasy. Zginął jako więzień KL Auschwitz, niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady, podczas ewakuacji w styczniu 1945 r.
Z kolei syn pierwszego wiceprezesa Związku Juliana Smulikowskiego – Adam Ignacy Juliusz Smulikowski (1906-1989), za swe zasługi wojenne w 1944 r. otrzymał Krzyż Srebrny kl. V Virtuti Militari. Adam Smulikowski był aktywnym działaczem ZNP, członkiem ZG Związku. Walczył o wolną Polskę jako żołnierz we wrześniu 1939 r., a następnie (od listopada 1939 r. do 1945 r.) jako żołnierz ZWZ/AK. Zajmował się łącznością, początkowo był kurierem, a potem odpowiadał za ochronę szlaków przerzutowych do Polski, m.in. uczestniczył przerzucie słynnego emisariusza Jana Karskiego oraz kuriera Jana Nowaka Jeziorańskiego.
I wreszcie Marian Batko (1901-1941) – żołnierz wojny polsko-bolszewickiej, związkowiec, nauczyciel tajnych kompletów, członek Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON to kryptonim podziemny ZNP). Aresztowany w Krakowie w drodze na tajne lekcje, trafił do KL Auschwitz, gdzie został zamęczony przez Niemców w bunkrze głodowym nr 11, do którego miał się zgłosić za innego więźnia. Zmarł 27 kwietnia 1941 r. Za swą postawę otrzymał pośmiertnie Krzyż Złoty Virtuti Militari kl. IV 23 marca 1972 r.
Przedstawione postaci potwierdzają jednoznacznie znaczący wkład nauczycielstwa i członków ZNP w obronę ojczyzny i najwyższych wartości patriotycznych. 230. rocznica ustanowienia najstarszego polskiego wojskowego odznaczenia Orderu Virtuti Militari jest też w pełnym tego słowa znaczeniu świętem Związku Nauczycielstwa Polskiego. Dzisiejsi członkowie ZNP mają pełne prawo do dumy, wspominając swoich wielkich poprzedników, odznaczonych tym orderem za ofiarę życia oraz poświęcenie dla kraju.
Dr Piotr Wierzbicki
ZNP Kraków-Śródmieście
***
Bibliografia:
>> Archiwum ZG ZNP
>> M. Spórna, P. Wierzbicki „Słownik władców polskich i pretendentów do tronu polskiego), Kraków 2003
>> Order Virtuti Militari Aleksandry Piłsudskiej w darze dla Muzeum, https://muzeumpilsudski.pl/virtuti-militari-aleksandry-pilsudskiej/ [dostęp 22.06.2022 r.]
>> „1792-2012. 220 rocznica ustanowienia Orderu Wojennego Virtuti Militari” (red.) A. Żak, K. Sikora, A. Wesołowski, Cz. Bujniewicz, Warszawa 2012
>> P. Wierzbicki, publikacje w Głosie Nauczycielskim, w dziale Nasza historia
***
Więcej publikacji poświęconych historii polskiej szkoły oraz Związku można znaleźć w naszym serwisie: