Truizm? Banał? A może jednak święta prawda… Kto z dziećmi i młodzieżą spędza najważniejszy czas w ich życiu? Kto może mieć tak wielki wpływ na kształtowanie charakterów, wykuwanie intelektu i rozbudzanie pasji? O wnioskach z raportu „W jakim stanie jest stan nauczycielski? Szkoła przed wielką zmianą” przygotowanego przez SOS dla Edukacji pisze w Głosie Nauczycielskim dr Kamila Dembińska*.
Nauczyciel/nauczycielka wykonują najważniejszy zawód świata. Bo dzięki komu zainteresuje nas twórczość Herberta, zachłyśniemy się kulturą francuską i zamarzymy o uczeniu się języka Moliera, pociągnie nas historia odkryć Magellana czy Kolumba? Kto sprawił, że ciekawi nas świat i nie boimy się stawiać mu czoła? Przecież to nasi nauczyciele, ci z przeszłości, ci obecni i (oby!) ci przyszli!
Spójrzmy zatem na bardzo ważny zawód i jak kształtuje się obecnie sytuacja wykonujących ten zawód profesjonalistów. Zastanówmy się, w jakim kierunku zmierzamy i co możemy (powinniśmy) uczynić, aby pewne trendy zatrzymać, a inne uwarunkowania mądrze wzmocnić.
Kryzys zawodu – czy możemy go jeszcze zatrzymać?
Polska edukacja stoi przed jednym z największych wyzwań ostatnich dekad – postępującym kryzysem kadry nauczycielskiej. Dane z raportu SOS dla edukacji „W jakim stanie jest stan nauczycielski? Szkoła przed wielką zmianą”** oraz innych badań jednoznacznie wskazują na rosnące trudności związane z utrzymaniem i przyciągnięciem nowych osób do zawodu nauczyciela. Wynika to z wielu czynników, w tym poczucia deprecjacji zawodu nauczyciela w społeczeństwie, ograniczonych perspektyw zawodowych i niezadowalającego wynagrodzenia. Pogarszające się warunki pracy oraz niewystarczające wsparcie systemowe dodatkowo wpływają na niską satysfakcję zawodową nauczycieli, co sprawia, że coraz mniej osób decyduje się na tę ścieżkę kariery. Czy wciąż możemy odwrócić ten niepokojący trend?
Głos praktyka: O komentarz do raportu „W jakim stanie jest stan nauczycielski” poprosiłam dyrektorkę XV Liceum Ogólnokształcącego im. mjr. Piotra Wysockiego we Wrocławiu Bogumiłę Mandat – nauczycielkę z wieloletnim stażem, zaangażowaną i inspirującą pedagożkę i mentorkę. Jest to jakże ważny głos praktyka.
Starzejące się grono pedagogiczne
Z raportu wynika, że jednym z najpoważniejszych problemów jest starzenie się kadry nauczycielskiej. Brakuje młodych nauczycieli, a spadek zainteresowania studiami pedagogicznymi sprawia, że w najbliższych latach możemy mieć do czynienia z poważnym deficytem wykwalifikowanej kadry. Zawód nauczyciela nie jest, niestety, postrzegany jako atrakcyjna ścieżka kariery – wpływają na to przede wszystkim niskie pensje, niewielkie opcje awansu i rozwijania kompetencji, a także przeciążenie obowiązkami administracyjnymi.
Głos praktyka: „Średnia wieku nauczycieli w mojej szkole to 50 lat. Nowi kandydaci? Muszą wiedzieć, czy naprawdę chcą ten zawód wykonywać. To nie jest tylko kwestia wiedzy – trzeba mieć w sobie empatię, intuicję, poczucie humoru, dystans do siebie. I autorytet – budowany nie przez krzyk czy straszenie klasówkami, tylko przez to, kim się jest” (Bogumiła Mandat, dyrektorka XV LO we Wrocławiu).
Młodzi nauczyciele potrzebują nie tylko lepszego przygotowania, ale także świadomego wyboru zawodu. Kryzys kadrowy wymaga nie tylko zachęt finansowych, ale też dogłębnej zmiany w podejściu do kształcenia przyszłych nauczycieli.
Warunki pracy i wynagrodzenia – kluczowe bolączki
Jak pokazują wyniki badań, nauczyciele nie czują się doceniani ani przez władze, ani przez społeczeństwo. Choć prestiż zawodu w sondażach utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie, nauczyciele nie odczuwają tego w codziennej pracy. Niskie zarobki, brak systemowego wsparcia, nadmierna biurokracja w szkole i zbyt liczne klasy, a dodatkowo uciążliwe relacje z rodzicami uczniów to tylko niektóre z czynników, które wpływają na frustrację i decyzje o odejściu z zawodu.
Głos praktyka: „To jest obciążający zawód. Rodzic przychodzi, wyrzuca z siebie emocje, a nauczyciel z tym zostaje. I co dalej? Nie mamy narzędzi, nie jesteśmy uczeni, jak zadbać o siebie” (Bogumiła Mandat, dyrektorka XV LO we Wrocławiu).
Brak wsparcia psychologicznego i brak szkoleń z radzenia sobie ze stresem to ogromny problem w zawodzie nauczyciela. System powinien oferować lepsze przygotowanie w tym zakresie.
Dr hab. Jacek Pyżalski: Wsparcie koleżeńskie jest jednym z najlepszych buforów przeciwko wypaleniu
Wypalenie zawodowe i spadek motywacji
Wielu nauczycieli doświadcza wypalenia zawodowego. Jak wskazują badania, niska autonomia, presja wyników, a także częste reformy wprowadzane bez konsultacji z nauczycielami sprawiają, że coraz częściej godzą się na niesatysfakcjonujące kompromisy lub odchodzą ze szkoły. Przykładowo polscy nauczyciele matematyki i przyrody w badaniu TIMMS 2023*** znaleźli się na ostatnich miejscach pod względem ogólnej satysfakcji zawodowej.
Rodzice i media – niedoceniona rola nauczyciela
W relacjach między nauczycielami a rodzicami często brakuje wzajemnego zaufania. Nauczyciele podkreślają, że są gotowi do współpracy, ale potrzebują poczucia, że rodzice ufają ich kompetencjom i wspólnie chcą działać na rzecz dobra dziecka. Zdarza się, że odpowiedzialność za rozwój i wychowanie uczniów przenoszona jest niemal w całości na szkołę, podczas gdy edukacja jest procesem wymagającym ścisłej współpracy obu stron – rodziny i szkoły.
Rola nauczycieli jest często niedoceniana przez rodziców oraz media. Wiele badań wskazuje, że nauczyciele są przedstawiani w negatywnym świetle – media skupiają się na sensacyjnych doniesieniach, zamiast promować dobre praktyki i doceniać nauczycieli, którzy osiągają sukcesy dydaktyczne i wychowawcze. Przykłady zaangażowanych, wzorcowych pedagogów nie budzą aż tak wielkiego zainteresowania, w mediach przebija się zwykle negatywny przekaz. Brak społecznego zrozumienia dla realiów pracy nauczyciela pogłębia kryzys w oświacie.
Głos praktyka: „Czy umiemy nauczycielowi za każdą drobną rzecz po prostu podziękować? Tak zwyczajnie, za rozmowę, za poświęcony czas? Ja staram się to robić – zapraszam nauczycieli na spotkania, zawsze przygotowuję kawę, coś słodkiego. To pokazuje, że chcę z nimi rozmawiać, że ich doceniam. W szkole warto celebrować sukcesy – małe i duże” (Bogumiła Mandat, dyrektorka XV LO we Wrocławiu).
Nawet prosty gest wdzięczności może w znaczący sposób wpłynąć na atmosferę pracy w szkole. Kultura doceniania powinna stać się normą zarówno wśród nauczycieli, jak i w całym społeczeństwie.
Potrzebne systemowe zmiany – co można zrobić?
Eksperci wskazują, że istnieje kilka kluczowych kierunków zmian, które mogą poprawić sytuację w polskiej edukacji. Przede wszystkim konieczne jest podjęcie działań, które zwiększą atrakcyjność zawodu nauczyciela i przyciągną do szkół nowych, zaangażowanych pedagogów. Kluczowe jest zarówno podniesienie jakości warunków pracy, jak i stworzenie systemowego wsparcia dla nauczycieli na różnych etapach ich kariery. Równie istotne jest wzmocnienie społecznego prestiżu zawodu, zmiana sposobu jego postrzegania oraz dostosowanie kształcenia przyszłych nauczycieli do realiów szkolnych.
Oto najważniejsze obszary wymagające reform:
- Poprawa warunków pracy – kluczowe jest zwiększenie atrakcyjności zawodu poprzez:
>> podwyżki wynagrodzeń, które powinny być powiązane ze średnią płacą w gospodarce, aby uczynić zawód nauczyciela bardziej konkurencyjny;
>> ograniczenie biurokracji, aby nauczyciele mieli więcej czasu na pracę z uczniami, a mniej na wypełnianie dokumentów;
>> lepsza organizacja pracy szkoły, m.in. zmniejszenie liczby uczniów w klasach i zwiększenie autonomii nauczycieli w organizacji pracy.
- Wsparcie psychologiczne i przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu – konieczne są szkolenia oraz programy wspierające dobrostan nauczycieli i rozwijanie świadomości, jak zadbanie o siebie jest ważne dla właściwego funkcjonowania w zawodzie.
- Reforma kształcenia nauczycieli i profesjonalizacja procesu doskonalenia zawodowego – studia pedagogiczne powinny lepiej przygotowywać do realiów pracy w szkole, zwiększając liczbę praktyk i zajęć dotyczących relacji z uczniami i rodzicami. Należy także wdrożyć systemowe wspieranie profesjonalnego rozwoju nauczycieli.
- Zmiana wizerunku zawodu w mediach – społeczne kampanie informacyjne powinny podkreślać kluczową rolę nauczycieli w kształtowaniu kolejnych pokoleń i w budowaniu przyszłości naszego kraju, a także pokazywać rzeczywisty obraz misji nauczycielskiej.
- Budowanie kultury doceniania nauczycieli i przywracanie prestiżu zawodu – nauczyciele jako fundament systemu edukacji zasługują na większe uznanie i szacunek. Potrzebna jest zmiana społecznej narracji wokół tego zawodu – nie tylko poprzez działania instytucjonalne, ale także poprzez codzienne postawy uczniów, rodziców i całego społeczeństwa. Docenianie pracy nauczycieli i okazywanie im wdzięczności powinno stać się częścią kultury edukacyjnej i społecznej.
Głos praktyka: „Praktyki powinny być dłuższe i bardziej realistyczne. Warto też, żeby przyszli nauczyciele mieli okazję obserwować rozmowy z rodzicami, zobaczyć, jak wygląda realna codzienność w szkole. Potrzebujemy mniej teorii, więcej konkretów. Każdy nauczyciel powinien też mieć w paluszku trochę psychologii” (Bogumiła Mandat, dyrektorka XV LO we Wrocławiu).
Kluczowe dla przyszłości edukacji jest nie tylko to, kogo przyciągamy do zawodu nauczyciela, ale jak ich przygotowujemy. Większy nacisk na praktykę i kompetencje psychologiczne to jeden z kroków w dobrym kierunku.
Dr Joanna Dobkowska: Trzeba odbudować prestiż zawodu nauczyciela. Jeszcze nie jest za późno!
Nauczyciel przyszłości – zapalony do pracy, a nie wypalony
Czy jesteśmy w stanie stworzyć warunki, w których nauczyciele będą chętnie podejmować nowe wyzwania, zamiast rezygnować z zawodu? Odpowiedź na to pytanie zależy od działań podejmowanych zarówno przez rząd, jak i przez całe społeczeństwo. Bez nauczycieli nie ma edukacji, a bez dobrej edukacji nie ma przyszłości dla kolejnych pokoleń.
Głos praktyka: „Na pewno jest to zawód przyszłości. I nie tylko o przekazywanie wiedzy chodzi, bo to być może da się zastąpić, ale jest to kwestia relacji. Niekoniecznie relacji mistrz – uczeń, ale na pewno relacji do rozmowy. Młodzieży bardzo brakuje rozmów na wszystkie tematy, a to właśnie nauczyciele pomagają im wybierać zawody, rozwijać pasje, radzić sobie z wątpliwościami” (Bogumiła Mandat, dyrektorka XV LO we Wrocławiu)
To podkreśla, że prestiż zawodu nauczyciela nie powinien być mierzony tylko wysokością wynagrodzenia, ale także jego kluczową rolą społeczną – jako przewodnika dla młodych ludzi.
Także w opracowywanym profilu absolwenta podkreśla się kluczową rolę wartości, takich jak wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, szacunek. Warto podkreślić, że to nauczyciele są nośnikami tych wartości, kształtują nie tylko wiedzę uczniów, ale także ich postawy, kompetencje i wartości, które będą kluczowe dla przyszłości społeczeństwa.
To, co wydarzy się w najbliższych latach, zadecyduje o losach polskiej szkoły. Nie jesteśmy bezradni – każdy z nas może przyczynić się do zmian! Politycy powinni podjąć konkretne działania systemowe, ale również społeczeństwo ma w tym swoją rolę – nauczyciele mogą wspierać siebie nawzajem, rodzice mogą budować partnerskie relacje ze szkołą, a media mogą zmieniać narrację o edukacji.
Obecnie Ministerstwo Edukacji Narodowej prowadzi szeroko zakrojone prace nad reformami, które obejmują zarówno status nauczyciela, jak i zmiany w podstawie programowej. Ich powodzenie będzie jednak zależeć od tego, na ile nauczyciele zostaną włączeni w procesy decyzyjne i czy zostaną im zapewnione realne warunki do wdrożenia nowych rozwiązań.
Pora na odważne kroki, które sprawią, że nauczyciele odzyskają motywację, a młodzi pedagodzy z entuzjazmem wkroczą do zawodu. Razem możemy stworzyć lepszą szkołę – bo dobra edukacja to przyszłość nas wszystkich!
*Dr Kamila Dembińska
– członkini Zarządu Fundacji SOK, członkini zespołu eksperckiego SOS dla Edukacji, autorka i koordynatorka merytoryczna szkoleń języka polskiego jako obcego (JPJO). Absolwentka iberystyki Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończyła studia doktoranckie na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW, doktorat z zakresu kształcenia nauczających JPJO. Lektorka JPJO od 1998 r. W latach 2004-2010 lektorka języka polskiego w College of Europe w Natolinie. Założycielka szkoły języka polskiego jako obcego KLUB DIALOGU, autorka materiałów dydaktycznych, szkoli lektorów JPJO. W latach 2017-2022 odpowiedzialna za tworzenie i koordynację programów promocji języka polskiego w świecie w Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej.
**Raport „W jakim stanie jest stan nauczycielski? Szkoła przed wielką zmianą”, przygotowany przez SOS dla Edukacji, dostępny na stronie:: https://sosdlaedukacji.pl/w-jakim-stanie-jest-stan-nauczycielski-raport/ (dostęp: 3.03.2025)
***W. Dobosz-Leszczyńska (red.) „Osiągnięcia matematyczne i przyrodnicze czwartoklasistów. TIMSS 2023: trendy, wyzwania, perspektywy”. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2024
Raport “W jakim stanie jest stan nauczycielski? Szkoła przed wielką zmianą” przygotowany przez SOS dla Edukacji dostępny na stronie:
Artykuł pochodzi z Głosu Nauczycielskiego nr 11-12 z 19-26 marca 2025 r. Fot. iStock