Skatalogowanie praw i obowiązków uczniowskich, powołanie rzeczników praw ucznia – na poziomie szkolnym, wojewódzkim i krajowym; obowiązkowe rady szkół jako głos społeczności szkolnej; wzmocnienie obowiązku szkolnego i nauki poprzez zmianę progów frekwencyjnych dla uczniów, którzy wagarują i mają godziny nieusprawiedliwione przez rodziców – to główne założenia projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo oświatowe oraz niektórych innych ustaw, który trafił właśnie do uzgodnień międzyresortowych oraz konsultacji publicznych. Uwaga, w projekcie są także ważne zmiany w Karcie Nauczyciela w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej!
Obecnie prawa i obowiązki uczniowskie nie są zebrane w jednym miejscu, lecz znajdują się w wielu aktach prawnych (głównie w ustawach, rozporządzeniach i statutach szkół i placówek oświatowych).
„To utrudnia nauczycielom oraz przede wszystkim uczniom, czyli osobom młodym i niewykwalifikowanym w prawie, zapoznawanie się z nimi. Do tego, coraz większa liczba organizacji społecznych zajmujących się tym zagadnieniem, jak również rzeczników praw uczniowskich powoływanych w szkołach, jednostkach samorządu terytorialnego czy przy kuratorach oświaty pokazuje, że potrzeba społeczna jest duża i państwo ma obowiązek tak otoczyć opieką uczniów, by ich prawa i wolności były realnie szanowane” – przekonuje MEN.
📣 Ministra Edukacji @barbaraanowacka przekazała do uzgodnień międzyresortowych i konsultacji publicznych projekt ustawy dot. utworzenia instytucji rzecznika praw uczniowskich oraz skatalogowania praw i obowiązków ucznia. 🏫
Celem zmian jest zwiększenie sprawczości uczniów i… pic.twitter.com/dC3ZxsKd0J
— Ministerstwo Edukacji Narodowej (@MEN_GOVPL) July 8, 2025
Barbara Nowacka, szefowa MEN 26 marca 2024 r. powołała w swoim resorcie Zespół ds. Praw i Obowiązków Ucznia złożony z nauczycieli-praktyków, akademików, prawników, a także przedstawicieli organizacji pozarządowych działających na rzecz uczniów i ich praw. Zespół ten przygotował swoje rekomendacje, który znalazły swoje odzwierciedlenie w przedstawionym projekcie ustawy.
Zaproponowane zmiany przewidują:
>> Dodanie w art. 4 ustawy – Prawo oświatowe pkt 20a wprowadzającego definicję pojęcia „społeczność szkolna”. Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem, w skład społeczności szkolnej będą wchodzić: nauczyciele, rodzice i uczniowie.
>> Przeniesienie katalogu praw uczniowskich na poziom ustawowy. Dotychczas określane one bowiem były w statutach szkół oraz, jedynie częściowo, np. w art. 85 ust. 5 ustawy – Prawo oświatowe. Katalog praw uczniowskich zawarty w dodawanym rozdziale 2a ustawy – Prawo oświatowe zbiera je w jedno miejsce i stanowi katalog otwarty mający na celu zapewnić ogólnopolski standard w zakresie praw i wolności uczniowskich.
>> Stworzenie ustawowego i zamkniętego katalogu obowiązków uczniowskich. Dotychczas uczniowskie obowiązki były regulowane przez statut szkoły lub placówki, z częściowym ich wyliczeniem w art. 99 ustawy – Prawo oświatowe. Projektodawca przewiduje dodanie nowego art. 42b do ustawy – Prawo oświatowe, który będzie zawierał zamknięty, a jednocześnie szeroki katalog uczniowskich obowiązków.
>> Wprowadzenie w ustawie katalogu kar dla uczniów oraz procedury ich wymierzania. Projektodawca zauważył, że swoboda wśród szkół i placówek w zakresie katalogu kar dla uczniów powodowała, że w części szkół niektóre kary naruszały istotę np. prawa do nauki (poprzez np. nakazanie opuszczenia sali lekcyjnej). Zmiana ta ma na celu ujednolicić katalog kar w szkołach i placówkach oświatowych oraz ujednolici procedury ich wymierzania. Te regulacje będą jednak stosowane wtedy, gdy niewystarczające okażą się „zwykłe” środki oddziaływania wychowawczego, które będą niezmiennie dostępne dla nauczycieli i wychowawców.
>> Powołanie systemu organów ochrony praw uczniowskich:
– Krajowego Rzecznika Praw Uczniowskich (obsługiwanego przez MEN),
– 16 Wojewódzkich Rzeczników Praw Uczniowskich (działających przy kuratorach oświaty),
– Gminnych (Miejskich) i Powiatowych Rzeczników Praw Uczniowskich – szczebel fakultatywny, pozostawiony do decyzji organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego (podobnie jak do tej pory, choć bez umocowania ustawowego),
– Szkolnych Rzeczników Praw Uczniowskich, którymi będą nauczyciele wybierani na to stanowisko przez radę szkoły lub placówki. Projekt zawiera też delegację fakultatywną dla ministra właściwego ds. oświaty i wychowania do wydania rozporządzenia określającego dodatkowe wynagrodzenie Szkolnych Rzeczników Praw Uczniowskich.
Kto ma pełnić funkcje rzeczników praw uczniowskich? Zgodnie z projektem. Krajowym rzecznikiem będzie mógł zostać obywatel polski, który oprócz nieskazitelnego charakteru i niekaralności będzie mógł się wykazać posiadaniem tytułu zawodowego magistra albo równorzędnego, co najmniej pięcioletnim doświadczeniem w działalności na rzecz uczniów i ich praw, znajomością przepisów prawa z zakresu oświaty i wychowania, znajomością języka obcego nowożytnego na poziomie co najmniej B2.
Wojewódzkim rzecznikiem będzie mogła zostać osoba, która jest obywatelem polskim i spełnia kryteria wymagane od krajowego rzecznika (niekaralność, przymioty moralne), a także jest nauczycielem mianowanym lub dyplomowanym, który ukończył studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie.
Oprócz tego wojewódzki rzecznik będzie musiał legitymować się ukończeniem formy doskonalenia w zakresie administracji lub zarządzania lub co najmniej dwuletnim stażem pracy na stanowisku kierowniczym w szkole lub co najmniej dwuletnim stażem pracy w urzędzie organu sprawującego nadzór pedagogiczny nad szkołami i placówkami lub w urzędzie organu prowadzącego szkoły lub placówki na stanowisku związanym z organizacją pracy szkół i placówek.
Funkcję tę będzie mógł sprawować również nauczyciel akademicki posiadający co najmniej pięcioletni staż pracy w uczelni i ukończone formy doskonalenia w zakresie administracji lub zarządzania.
>> Obligatoryjne powoływanie rad szkół lub placówek. Projektodawca ma zamiar wzmocnić społeczną funkcję szkoły lub placówki przez wprowadzenie obowiązku (z wyjątkami dla szkół lub placówek, w których ze względu na specyfikę organizacji pracy nie ma możliwości wyłonienia stałej reprezentacji rodziców lub uczniów, jak np. szkoły przyszpitalne). Ma to zapewnić większe uspołecznienie systemu oświaty, ponieważ kompetencje m.in. nowelizowania statutu szkoły lub placówki, opiniowania planu pracy szkoły lub placówki czy wybierania Szkolnego Rzecznika Praw Uczniowskich zostaną przekazane gremium składającemu się w równej liczbie z nauczycieli, rodziców i uczniów.
>> Zmiany w przepisach dotyczących uczniów pełnoletnich i uporządkowanie ich sytuacji prawnej w szkole lub placówce w zakresie oceniania oraz usprawiedliwiania nieobecności. Co do zasady rodzicom uczniów pełnoletnich pozostawiony zostanie dostęp do ocen ich pełnoletnich dzieci, ale wprowadzona zostanie instytucja sprzeciwu.
>> Surowsze zasady dot. nieusprawiedliwionych nieobecności (tzw. wagarów). W ocenie projektodawcy próg 50% nieusprawiedliwionych nieobecności jest zbyt wysoki jako podstawa do uznania, że obowiązek szkolny lub obowiązek nauki nie jest wypełniany albo jako podstawa do nieklasyfikowania ucznia w sytuacji, gdy brak jest podstaw do ustalenia oceny śródrocznej lub rocznej.
„Z tego względu planuje się wskazać, że poprzez niespełnianie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki należy rozumieć albo nieusprawiedliwioną nieobecność na co najmniej 50% dni zajęć w okresie jednego miesiąca, albo na co najmniej 25% dni zajęć w okresie całego roku szkolnego” – wyjaśnia MEN.
Zmiana granicy z 50% na 25% nieusprawiedliwionych nieobecności nastąpi też w przypadku klasyfikowania ucznia. Według proponowanej zmiany nieklasyfikowanie ucznia z jednego, kilku albo wszystkich zajęć edukacyjnych będzie miało miejsce w przypadku przekroczenia progu 25% nieobecności nieusprawiedliwionej (bez możliwości zdawania egzaminu klasyfikacyjnego) oraz będzie mogło nastąpić – jak dotychczas – jeżeli brak jest podstaw do ustalenia śródrocznej lub rocznej oceny klasyfikacyjnej, tyle że powodem braku tych podstaw ma być nieobecność (w sumie) ucznia przekraczająca 25% (zamiast, jak dotychczas 50%) czasu przeznaczonego na te zajęcia w okresie, za który jest przeprowadzana jest klasyfikacja. W drugim przypadku uczeń będzie mógł zdawać, tak jak dotychczas, egzamin klasyfikacyjny w przypadku nieobecności usprawiedliwionej (tak jak do tej pory).
„Nie planuje się zmieniać procedury usprawiedliwiania nieobecności na zajęciach edukacyjnych. W katalogu obowiązków uczniowskich zostało bowiem wskazane, że jednym z obowiązków uczniowskich jest uczęszczanie na zajęcia edukacyjne. Uczniowie, a w przypadku uczniów niepełnoletnich – ich rodzice, usprawiedliwiać te nieobecności będą natomiast, jak dotychczas, w terminie i formie określonych w statucie szkoły lub placówki. Projekt pozostawia tu szkołom i placówkom oświatowym swobodę, jedynie wskazując, że usprawiedliwienie nieobecności powinno zawierać jej powód. Nie determinuje się jednak ani terminów, ani form składania usprawiedliwień. Wszelkie te zagadnienia ustalą bowiem szkoły i placówki oświatowe w swoich statutach” – wskazano w komunikacie.
Bez zmian w sprawie statusu funkcjonariusza
W projekcie nie ma uwzględnionych zmian dotyczących nadania nauczycielom statusu funkcjonariusza publicznego. We wstępnych założeniach projektu była mowa o zmianie art. 63 KN w taki sposób, aby nauczyciel zyskał w pełnym zakresie status funkcjonariusza publicznego.
MEN uzasadniało ten pomysł w ten sposób, że ustawa ma wzmocnić nie tylko prawa ucznia, ale także ochronę prawną nauczyciela. Propozycja została jednak skrytykowana przez OSKKO. Organizacja dyrektorów wyraziła obawy, że nadanie nauczycielom statusu funkcjonariusza publicznego będzie skutkować także zwiększeniem odpowiedzialności karnej np. za niedopełnienie obowiązków. Pomysł nazwano rozwiązaniem gorszym niż „Lex Czarnek”.
W projekcie, który trafił do konsultacji zmian w treści art. 63 KN nie przewidziano. Decyzja o tym zapadła chyba w ostatniej chwili, ponieważ komentarz do tego pomysłu zachował się w uzasadnieniu projektu.
„Ponadto, zostanie wzmocniona grupa zawodowa nauczycieli i innych pracowników pedagogicznych przez przyznanie im statusu funkcjonariuszy publicznych. Powody za tą zmianą, które równocześnie pokazują pozytywne skutki wprowadzenia tej zmiany, są wskazane w poprzednich częściach uzasadnienia” – czytamy w uzasadnieniu (ale w projekcie takiej zmiany brak!).
Prawa ucznia a odpowiedzialność dyscyplinarna
Wprowadzenie do systemu oświaty Krajowego Rzecznika Praw Uczniowskich będzie mieć określone skutki, jeśli chodzi o zasady odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli.
MEN chce, aby art. 85 ust. 1 Karty Nauczyciela otrzymał brzmienie:
„Rzecznik dyscyplinarny powołany przy komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji wszczyna postępowanie wyjaśniające na polecenie organu, który go powołał, lub na wniosek Krajowego Rzecznika Praw Uczniowskich”.
Czyli rzecznik będzie wszczynał postępowanie także na wniosek Krajowego Rzecznika Praw Uczniowskich.
To nie koniec.
W art. 85 KN także ust. 2 ma otrzymać nowe brzmienie:
„O wszczęciu postępowania wyjaśniającego rzecznik dyscyplinarny zawiadamia nauczyciela, którego dotyczy to postępowanie, oraz dyrektora szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony, a w przypadku nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły – tego nauczyciela oraz organ prowadzący szkołę. O wszczęciu postępowania wyjaśniającego dotyczącego czynu naruszającego prawa i dobro dziecka rzecznik dyscyplinarny zawiadamia także Rzecznika Praw Dziecka, a w przypadku czynu naruszającego prawa i dobro ucznia – także Krajowego Rzecznika Praw Uczniowskich”.
Krajowy Rzecznik Praw uczniowskich będzie miał prawo składać zażalenie:
>> na postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego dotyczącego czynu naruszającego prawa i dobro ucznia – do komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji w terminie 14 dni od dnia doręczenia postanowienia (art. 85 ust. 5 KN);
>> na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego dotyczącego czynu naruszającego prawa i dobro ucznia – do odwoławczej komisji dyscyplinarnej w terminie 14 dni od dnia doręczenia postanowienia (art. 85b ust. 2 KN).
Obecnie zażalenie w powyższych przypadkach może składać Rzecznik Praw Dziecka – w przypadku dotyczącym naruszenia prawa i dobro dziecka.
I to są jedyne zmiany w Karcie Nauczyciela, jakie MEN chce wprowadzić w ramach tego projektu.
Gdzie znaleźć projekt?
>> Projekt ustawy wraz z uzasadnieniem i Oceną Skutków Regulacji jest dostępny na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji tutaj
>> Konsultacje publiczne trwać będą 30 dni (do 7 sierpnia br.) a ewentualne uwagi można przesyłać pocztą elektroniczną na adres: [email protected]
>> MEN planuje po przejrzeniu uwag zgłoszonych w oficjalnej rundzie konsultacji (w której biorą udział ministerstwa, związki zawodowe, samorządowcy, partnerzy społeczni) przedstawić we wrześniu zaktualizowaną wersję do dodatkowych analiz i oceny przez uczniów, rodziców i nauczycieli.
(GN)