Antoni Sturny, późniejszy prezes ZNP w Wolsztynie, i Wiktor Wandycz, twórca ogniska Związku w tym mieście, to tylko niektórzy z wielu nauczycieli z legitymacją Związku Nauczycielstwa Polskiego, zasłużonych uczestników powstania wielkopolskiego. Ich sylwetki przypomina w artykule Głosu Nauczycielskiego dr Piotr Wierzbicki z ZNP Kraków Śródmieście i Muzeum AK w Krakowie.
Na zdjęciu: Kurs podoficerów Baonu Radiotelegraficznego w Poznaniu (Cytadela, 1919 r.). Wśród uczestników kursu Wojciech Kosiński, powstaniec śląski i wielkopolski, członek ZNP
Motto
„Niech żyje Polska, zgoda, jedność, a Ojczyzna nasza wolna…”
Z przemówienia Ignacego Jana Paderewskiego Poznań 26 grudnia 1918 r.
27 grudnia odchodzimy Narodowy Dzień Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego. Święto to zostało ustanowione przez Sejm w 2021 r. i przypada w dniu rozpoczęcia walk w 1918 r. Właśnie mija 106. rocznica tego zwycięskiego zrywu. Jednocześnie, w 2024 r. przypadała 105. rocznica pierwszego powstania śląskiego z 1919 r. Te rocznice są znakomitą okazją do przypomnienia wciąż mało znanych faktów z historii, a mianowicie istotnego wkładu nauczycieli spod znaku Związku Nauczycielstwa Polskiego w odbywa te powstania.
W Głosie Nauczycielskim pisaliśmy już o udziale nauczycieli związkowców w powstaniach śląskich (okazją ku temu były obchody 100-lecia szkoły polskiej i ZNP na Śląsku). Natomiast jeśli chodzi o insurekcję wielkopolską, to po raz pierwszy przybliżamy głębiej to wydarzenie w kontekście historii ZNP. Co ciekawe, niektórzy z bohaterów niniejszego artykułu wzięli udział w walkach powstańczych zarówno na Śląsku jak i w Wielkopolsce.
Warto zaznaczyć, że ostatecznie zarówno śląskie powstania jak i wielkopolski zryw odniosły wymierny sukces. Pierwsze powstanie na Śląsku wybuchło 16 sierpnia. Trwało zaledwie osiem dni. Było wynikiem aresztowania śląskich przywódców Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) oraz represji niemieckich. Miało charakter samorzutny i zostało stłumione przez Niemców, ale zmusiło ich do ograniczenia represji. Kolejne dwa zrywy (19-24 sierpnia 1920 r. i 2/3 maja-5 sierpnia 1921 r.) miały na celu wesprzeć akcję plebiscytową.
Trzecie z powstań trwało najdłużej i miało największy zasięg, stoczono m.in. dwie duże bitwy – pod Olzą (23 maja 1921 r.) i o Górę Świętej Anny (21-26 maja 1921 r.). Było ono odpowiedzią na niekorzystny wynik plebiscytu. Dzięki niemu po rozejmie zawartym 5 lipca 1921 r. Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku podjęła 12 października 1921 r. uchwałę o korzystniejszym dla naszego kraju podziale Górnego Śląska. Polsce przypadło ostatecznie 50 proc. hutnictwa i blisko 76 proc. kopalń węgla, wprawdzie przyznane terytorium było mniejsze, jednakże bogatsze w zasoby. Ostatecznie tę część Górnego Śląska włączono do Polski 20 czerwca 1922 r.
Cenne pamiątki w rodzinnych archiwach
W tym dziele swój udział mieli członkowie Związku Nauczycielstwa Polskiego na czele z Emanuelem Imielą, który był twórcą hymnu powstańców śląskich a zarazem działaczem plebiscytowym (o czym już pisałem na łamach Głosu Nauczycielskiego). W kontekście tej rocznicy warto zaznaczyć, że zachowały się niezwykłe pamiątki po Emanuelu Imieli, których część w październiku 2024 r. przekazał do Muzeum Armii Krajowej im. Gen Emila Fieldorfa „Nila” w Krakowie pan Robert Brugier, potomek bohatera.
Wśród przekazanych eksponatów znalazły się także pamiątki po dwóch córkach Emanuela Imieli Wiesławie i Marii oraz żonie Stefani, które uczestniczyły w Powstaniu Warszawskim (w pozyskaniu eksponatów przez Muzeum AK pośredniczył dr Piotr Wierzbicki, autor niniejszego artykułu, pracownik muzeum – red.).
Pośród rodzinnych pamiątek członka ZNP i bojownika o wolność Śląska, znajduje się jego portret namalowany dziecinną ręką przez jedną z córek, zdjęcia i dokumenty, a także pamiątkowe zaproszenie na obchody 60. rocznicy wybuchu pierwszego powstania śląskiego z 1979 r.
Także pośród obecnych członków Związku możemy znaleźć potomków powstańców śląskich, należy do nich Jadwiga Cieplińska-Puchała, wiceprezes zarządu Oddziału ZNP Kraków-Śródmieście, której dziadek Józef Ciepliński (1902-1968) bił się w powstaniach śląskich.
Jako ochotnik zgłosił do walki mając zaledwie 17 lat, fałszując datę urodzenia. Za swe zasługi na polu walki otrzymał Krzyż Walecznych, Śląski Krzyż Powstańczy oraz Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, ponadto Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. W 1939 r. jak na powstańca śląskiego i patriotę przystało, bronił ojczyzny jako żołnierz 8 Pułku Ułanów im. Księcia Józefa Poniatowskiego.
Paderewski w Poznaniu
Co ciekawe, zdarzało się, że uczestnicy zrywu śląskiego brali udział także w powstaniu wielkopolskim i byli to właśnie członkowie Związku, np. Henryk Śniegocki (1893-1971) czy Wojciech Kosiński (1897-1976). Zanim bliżej przyjrzymy się ich postaciom, warto przypomnieć nieco faktów związanych z insurekcją wielkopolską, która rozpoczęła się 27 grudnia 1918 r.
Poprzedził ją przyjazd do Poznania (26 grudnia) Ignacego Jana Paderewskiego znanego pianisty, polskiego polityka i późniejszego premiera II RP, a zarazem przyjaciela prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona. Jego przemowa do rodaków pod hotelem „Bazar” w Poznaniu stanowiła swego rodzaju katalizator, dodatkowo niepodległościowe dążenia wzmocniły działania Niemców, którzy napadali na polskie instytucje i zrywali narodowe flagi. Wywołało to zamieszki i spowodował że poznańska POW podjęła decyzję o rozpoczęciu walki. Wybuchła ona pod hasłem przyłączenia całej prowincji poznańskiej do Polski.
Powstańcze sukcesy
Polscy powstańcy w krótkim czasie, do 15 stycznia 1919 r. opanowali całą prowincję bez Bydgoszczy i Piły na północy. Od 16 stycznia 1919 r. trwały walki o utrzymanie zdobytych terenów, jednocześnie trwała akcja dyplomatyczna. Dowódcami powstania byli mjr Stanisław Taczak, a następnie gen. Józef Dowbór-Muśnicki.
Stworzono wojsko powstańcze, które osiągnęło liczebność blisko 100 tys. żołnierzy, w walkach zginęło ponad 2 tys. powstańców a blisko 6 tys. było rannych. Straty Niemców były wyższe, ale trudno je jednoznacznie oszacować. Walki zakończyły się rozejmem w Trewirze w 16 lutego 1919 r.
Do najbardziej krwawych strać powstania należy bitwa o Chodzież (8 stycznia 1919 r.), w której blisko 400 powstańców poległo lub odniosło rany. Bardzo ważne okazały się bitwy o Szubin (11 stycznia 1919 r.) i Żnin (10-12 stycznia 1919 r.), obie zwycięskie dla Polaków.
Warto zaznaczyć, że w zasadzie do 29 grudnia 1918 r. powstańcy przejęli kontrolę nad Poznaniem, a 5 i 6 stycznia 1919 r. zajęte zostało lotnisko Ławica, gdzie zdobyto jeden z największych łupów wojennych w historii Wojska Polskiego, przejęto bowiem sprzęt lotniczy o wartości szacowanej na kwotę od 160 do 200 milionów marek.
Ostatecznie sukces powstania, w postaci przyłączenia Wielkopolski do II RP, potwierdził traktat wersalski z czerwca 1919 r.
Z legitymacją ZNP
W działaniach powstańczych, jak wspomniano wyżej, uczestniczyli działacze naszej organizacji i nauczyciele. Przybliżymy kilka sylwetek postaci szczególnie zasłużonych dla powstania.
Wspomniany już Henryk Śniegocki, urodzony w Kościanie, wychował się w rodzinie inteligenckiej o tradycjach niepodległościowych. Jego dziadek oraz ojciec uczestniczyli w powstaniach listopadowym i styczniowym oraz w Wiośnie Ludów. Henryk stał się działaczem oświatowym, założył pierwszą drużynę skautów w Poznaniu w 1912 r. Podczas I wojny walczył w armii niemieckiej do 1915 r., kiedy to został zwolniony z wojska. W 1918 r. włączył się w walkę o wyzwolenie Wielkopolski.
Był współzałożycielem POW zaboru pruskiego. Wcielony na krótko wcielony do wojska niemieckiego w 1918 r., powrócił w listopadzie do Poznania. Organizował oddziały POW na terenie powiatów śremskiego, gostyńskiego i leszczyńskiego. Witał Paderewskiego jako przedstawiciel skautingu, a w dniu wybuchu powstania ze swym oddziałem znalazł się naprzeciw hotelu „Bazar” i wziął udział w zrywie już od pierwszych jego chwil. 28 grudnia jego oddział opanował fort Grolmanna, a 6 stycznia 1919 r. uczestniczył w opanowaniu lotniska Ławica i przejęciu sprzętu lotniczego.
Od marca 1919 r. uczestniczył w rocznym kursie przygotowującym do pracy nauczyciela. W latach 1920 i 1921 został wysłany na tereny plebiscytowe na Warmii, Mazurach oraz na Śląsk. Po ukończeniu kursu nauczycielskiego, brał udział w plebiscycie w Malborku i Sztumie jako komisarz. Od 1920 r. był członkiem śląskiego POW, wziął udział w II powstaniu śląskim i w 1921 r. w działaniach plebiscytowych. Powrócił do Poznania pod koniec 1921 r.
W okresie międzywojennym Henryk Śniegocki pracował jako nauczyciel w Wielkopolsce i na Polesiu, oraz działał w harcerstwie (pomimo konfliktu z sanacyjnym rządem). W październiku 1939 r. został aresztowany przez Niemców. Uwolniony pod koniec roku, został przesiedlony do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie na okres okupacji osiadł w Częstochowie. Tam działał w ruchu oporu i w Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (kryptonim ZNP).
Po wojnie, w 1945 r. wrócił do Poznania i został kierownikiem szkoły w Wildze, działał w ZHP oraz w ZNP. Za swoje zasługi dla oświaty otrzymał Złotą Odznakę ZNP, a za walki powstańcze – Śląski Krzyż Powstańczy oraz Wielkopolski Krzyż Powstańczy. Ponadto odznaczono go Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Krzyżem Niepodległości.
Kolejny uczestnik powstań na Śląsku i w Wielkopolsce to Wojciech Kosiński, pochodzący z Kotlina, gdzie jeszcze jako dziecko wziął udział w strajku szkolnym w 1907 r. Ukończył seminarium nauczycielskie w Koźminie. W 1916 roku powołany do armii niemieckiej, uciekł z niej, by w 1918 r. walczyć w powstaniu wielkopolskim. W Poznaniu uczestniczył w zdobyciu dworca kolejowego, bił się pod Rawiczem i Zbąszynem, był radiotelegrafistą.
Walki w Wielkopolsce nie były końcem szlaku bojowego Kosińskiego. W czasie I i II powstania śląskiego (1920-1921), był łącznikiem między śląskimi powstańcami a Wielkopolską. W 1921 r. jako ochotnik bił się w trzecim powstaniu śląskim. Po zakończeniu walk wrócił do rodzinnej Wielkopolski i podjął pracę jako nauczyciel w Borku Wielkopolskim, włączając się także w działalność ZNP.
W okresie okupacji niemieckiej dział w TON w Kotlinie. Po wojnie wrócił do pracy w Borku Wielkopolskim. Za swe zasługi i walkę o niepodległość otrzymał Wielkopolski Krzyż Powstańczy, Śląski Krzyż Powstańczy, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotą Odznakę ZNP.
Bohater z Wolsztyna
Kolejni członkowie naszej organizacji walczący o wolną Wielkopolskę w latach 1918-1919 to Antoni Sturny (1900-1939). Urodzony w Westfalii (Niemcy) w rodzinie górniczej, wrócił do Polski, by walczyć w powstaniu wielkopolskim. Bił się w okolicach Wrześni. W 1920 r. ukończył Seminarium Nauczycielskie w Rawiczu i objął posadę nauczyciela publicznej szkoły w Koźminie (1921-1923).
W 1923 r. wstąpił do Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (od 1930 r. – Związek Nauczycielstwa Polskiego). W latach 1930-1933 był kierownikiem szkoły powszechnej w Wolsztynie, a następnie aż do wybuchu wojny w 1939 r. – kierował szkołą powszechną nr 1. Był prezesem Oddziału Powiatowego ZNP w Wolsztynie. W 1939 r. walczył w bitwie nad Bzurą. Wzięty do niewoli przez Niemców, trafił w ręce gestapo i został stracony w Poznaniu.
Jedna z ulic Wolsztyna jest nazwana jego imieniem. Jak czytamy na stronie Wolsztyn.pl, 1 października 1978 r. na budynku Szkoły Podstawowej nr 1 w Wolsztynie umieszczono tablicę z popiersiem Antoniego Sturnego. Napis głosi: „Antoniemu Sturnemu kierownikowi Szkoły Podstawowej nr 1, pierwszemu prezesowi Zarządu Oddziału Powiatowego ZNP, zamordowanemu przez hitlerowców, w roku 50-lecia powstania ogniska ZNP w Wolsztynie – wdzięczni nauczyciele”.
Oprócz niego znanym związkowcem z Wolsztyna i uczestnikiem walk powstańczych był także Wiktor Wandycz, współzałożyciel ogniska Związku w tym mieście. Obaj widnieją w spisie powstańców wielkopolskich.
Nauczycielski zaciąg
Oprócz wspomnianych postaci w powstaniu wzięło udział wielu innych nauczycieli. Np. Józef Kowalski, profesor Seminarium Nauczycielskiego w Krotoszynie, za udział w walkach, otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi (1928 r.).
Józef Sylwester Ceptowski (1877-1977), kierownik szkoły w Łuszkowie (1900-1914), walczył na froncie zachodnim w armii niemieckiej w latach 1914-1917, następnie wziął udział w powstaniu, tworzył Straż Ludową w Łuszkowie i Jerce. Dowodził 15-kilometrowym odcinkiem frontu tzw. ponieckim od Sawin przez Waszków do Miechcina (do końca lutego 1919 r.). Dowodził 4 baterią artylerii (w marcu i kwietniu 1919 r.), którą przerzucono w okolice Bydgoszczy i Rucewa. Wkroczył ze swym oddziałem do Bydgoszczy. Potem walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Do zawodu nauczyciela nie powrócił, za zasługi otrzymał Krzyż Walecznych, Krzyż Niepodległości, Order Odrodzenia Polski.
Ludwik Stasiak (1895-1941) pracował jako nauczyciel w Wągrowcu, był też działaczem niepodległościowym. W 1918 r. organizował 3 kompanię w Gnieźnie, z którą wziął udział w walkach pod Zdziechową, walczył też o Szubin (11 stycznia 1919 r.). W 1919 r. był również zaangażowany w plebiscyt śląski i walkę o Górny Śląsk. W II RP pracował w gimnazjum w Wągrowcu, był też inspektorem szkolnym. Po wybuchu wojny w 1939 r. wysiedlony do Jasła, a następnie aresztowany i zamordowany w Auschwitz w 1941 r.
Powstańcem wielkopolskim był również Julian Chmielnik, kierownik szkoły w Polanowicach. Uczestniczył także w wojnie polsko-bolszewickiej oraz w wojnie w 1939 r.
Czytelników być może zainteresuje fakt, że członkiem ZNP był również badacz powstania wielkopolskiego, prof. Jerzy Władysław Danielewicz (1921-1997), pierwszy rektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy (obecnie Uniwersytet Kazimierza Wielkiego), odznaczony Złota Odznaką ZNP. Do podjęcia tego tematu w pracy badawczej skłoniły go m.in. tradycje rodzinne, był bowiem synem oficera WP, Wiktora Bronisława Danielewicza, uczestnika wydarzeń wielkopolskich.
Literatura dotycząca powstań śląskich, a szczególnie wielkopolskiej insurekcji jest szeroka, powstały bazy uczestników tychże zrywów, jakże ważnych dla przyszłości naszego kraju. Niniejszy artykuł jest próbą przypomnienia tych wydarzeń w kontekście historii ZNP. Ze względów oczywistych nie wyczerpuje tematyki, ale wskazuje, że także i w tym przypadku Związek oraz nauczycielstwo polskie mają swoich bohaterów, o których warto i należy pamiętać.
Dr Piotr Wierzbicki
pracownik Muzeum Armii Krajowej w Krakowie im. Gen. Emila Fieldorfa „Nila” w Krakowie, przewodniczący Komisji Historii i Promocji ZNP Kraków-Śródmieście, jeden z kuratorów wystawy „Rzeczpospolite partyzanckie – enklawy wolności” w Krakowie
Fotografie: archiwum rodziny Brugierów-Imielów, Muzeum AK, strona internetowa ZNP Wolsztyn
Bibliografia
>> Muzeum AK Archiwum
>> Archiwum rodzinne Jadwigi Cieplińskiej
>> Archiwum rodzinne rodziny Brugierów-Imielów
>> Baza Uczestnicy Powstania Wielkopolskiego, http://powstancywielkopolscy.pl/pl/
>> Baza Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 – wybór biogramów IPN, https://pw.ipn.gov.pl/pwi/form/193,Powstanie-Wielkopolskie-1918-1919-wybor-biogramow.html
>> A. Goniewicz „Powstania Śląskie 1919, 1920, 1921. Przewodnik po miejscowościach”. Katowice 2001
>> J. Grala „Powstańcy wielkopolscy Ziemi Kotlińskiej”, Kotlin 2008
>> E. Laskowski „Historia Związku Nauczycielstwa Polskiego w powiecie wolsztyńskim”, https://znpwolsztyn.blogspot.com/p/edward-laskowski-prezes-zarzadu-oddziau.html
>> F. Nowicki „Zarys historii wojennej 59-go pułku piechoty wielkopolskiej (z cyklu Zarys historii wojennej pułków polskich 1918-1920)”, Warszawa 1929
>> M. Rezler „Powstanie wielkopolskie 1918-1919 po 100 latach, Rebis, Poznań 2018
>> Julian Chmielnik powstaniec i nauczyciel z Polanowic, https://kruszwicahistoria.blogspot.com/2017/10/julian-chmielnik-powstaniec-i.html
>> H. Zieliński „Rola powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich w walce o zjednoczenie ziem zachodnich z Polską (1918–1921)”, [w:] „Droga przez Półwiecze”, PIW, Warszawa 1969
>> Antoni Sturny, https://wolsztyn.pl/kartka,z,kalendarza,wolsztyn,65.html
>> P. Wierzbicki, artykuły archiwalne, Głos Nauczycielski
Więcej artykułów o historii Związku i polskiej szkoły w naszym serwisie:
https://glos.pl/tag/nasza-historia
Nauczycielski Komitet Obrony Narodowej. Związek w obronie granic odrodzonej II Rzeczypospolitej