W działania zbrojne i pomoc Legionom Polskim włączyła się cała organizacja związkowa, a kilkuset jej członków z bronią w ręku stanęło do walki w formacjach zbrojnych, przed wszystkim właśnie w Legionach Józefa Piłsudskiego, o czym mogliśmy szerzej przeczytać w Głosie Nauczycielskim przy okazji poprzednich rocznic. Jednak mino tych publikacji w Głosie, temat zaangażowania nauczycieli i związkowców, a także samej organizacji w odzyskanie niepodległości przez Polskę, nie został wyczerpany. Nadal trzeba wiele zrobić, by przywrócić pamięć o uczestnikach tamtych wydarzeń, którzy mieli rodowód związkowy i posiadali legitymację ZNP. Pisze o tym w Głosie Nauczycielskim dr Piotr Wierzbicki, historyk z Muzeum AK w Krakowie i członek ZNP Kraków Śródmieście.
Odradzać dusze ludzkie, zmienić człowieka, zrobić go lepszym, zrobić go wyższym, zrobić go potężniejszym i silniejszym, to jest wasze zadanie. Obok pracy wojskowej, która byt nasz utrwaliła, utrwaliła swą krwią, jesteście tymi, którzy w prawdziwym odrodzeniu Polski i odrodzeniu człowieka polskiego macie największe prawo do zasługi. Życie wasze płynęło w tej samej ciężkiej pracy, w jakiej płynęło życie żołnierskie.
Józef Piłsudski (1867-1935)
Honorowy członek Związku
Z wystąpienia podczas V Zjazdu Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, 10 września 1923 r.
***
I przemogłeś moc straszną ciemiężców;
Wykazując wysiłek nadludzki;
Wywiodłeś naród pod flagę zwycięzców,
Brygadierze – nasz Wodzu, Piłsudski
Teofil Budzanowski
legionista, członek ZNP, z wiersza „Wodzowi”
Na zdjęciu: Członkowie Zarządu Głównego Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (od 1930 r. – ZNP). Siedzą od lewej do prawej: protokolant Wiaczesław Gruszecki, członek ZG Bronisław Chróścicki, wiceprezes Związku Zygmunt Nowicki, członkini ZG Maria Wysznacka, przewodniczący Rady Finansowej Karol Makuch, sekretarz Michał Wawrzynowski, wiceprezes Związku Klementyna Stattlerówna, wiceprezes Związku poseł Julian Smulikowski, sekretarz generalny Roman Tomczak, skarbnik Aleksander Patkowski, członek ZG Maurycy Kisielnicki. Warszawa, 1925 r. Fot. NAC
W 2024 r. obchodzimy kolejną, już 106. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Przyjęliśmy, że nastąpiło to w dniu 11 listopada 1918 r., kiedy to Rada Regencyjna, rezydująca w Warszawie, przekazała władzę wojskową i naczelne dowództwo nad powstałym Wojskiem Polskim Józefowi Piłsudskiemu (1867-1935), który wkrótce potem przyjął też tytuł Naczelnika Państwa.
Warto zaznaczyć, że ówczesny Naczelnik a przyszły honorowy członek Związku (od 1921 r.) współpracował od lat z naszą organizacją, np. w 1913 r. był wykładowcą we Lwowie podczas kursów dla nauczycieli i związkowców. Związek wspierał jego działania związane z utworzeniem Polskiego Skarbu Wojskowego w 1912 r. oraz wsparł Komendanta w tworzeniu Legionów Polskich w 1914 r. – o czym wielokrotnie wspominano na łamach Głosu Nauczycielskiego.
Do założycieli i członków Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie (powstałego jako zalążek polskich władz) należeli też przedstawiciele Związku na czele ze Stanisławem Nowakiem, pierwszym prezesem, Julianem Smulikowskim, wiceprezesem czy też Mieczysławem Opałkiem, późniejszym prezesem okręgu lwowskiego Związku.
Pierwszym ministrem oświaty odrodzonej Polski został natomiast członek Związku Ksawery Prauss (a także członek pierwszego Komitetu Redakcyjnego Głosu Nauczycielskiego), a w prace propagandowe na rzecz Niepodległej był zaangażowany Marian Falski – twórca słynnego elementarza dla polskich dzieci, ale jednocześnie znacząca postać w szeregach Związku.
W działania zbrojne i pomoc Legionom Polskim włączyła się cała organizacja związkowa, a kilkuset jej członków z bronią w ręku stanęło do walki w formacjach zbrojnych, przed wszystkim właśnie w Legionach Józefa Piłsudskiego, o czym mogliśmy szerzej przeczytać w Głosie Nauczycielskim przy okazji poprzednich rocznic.
W tym miejscu można zapytać, o czym jeszcze powinniśmy napisać w kontekście kolejnej rocznicy niepodległości i działań niepodległościowych Związku Nauczycielstwa Polskiego? Bo przecież tyle już na ten temat napisano…
Jednak temat zaangażowania nauczycieli i związkowców, a także samej organizacji w odzyskanie niepodległości przez Polskę, absolutnie nie został wyczerpany. Nadal trzeba wiele zrobić, by przywrócić pamięć o uczestnikach tamtych wydarzeń, którzy mieli rodowód związkowy i posiadali legitymację ZNP.
Klementyna Stattlerówna (1878-1957)
Jedną z postaci niemalże zapomnianych jest Klementyna Stattlerówna (1878-1957), poetka, działaczka związkowa, niepodległościowa i nauczycielka szkół powszechnych. Podczas I wojny światowej służyła w Legionach Polskich (w intendenturze). Nosiła wówczas pseudonim „Klima”. Pracowała także w szpitalu w Zakopanem, gdzie opiekowała się legionistami. Działała tam do listopada 1915 r.
Od stycznia 1916 r. zaangażowana w działania Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Działania te prowadziła wspólnie z siostrą Heleną Stattler (1875-1955) pseudonim Stasińska, też nauczycielką, która również była związana z naszą organizacją. Obydwie czynnie były zaangażowane w działania podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921. Helena w latach 19120-1921 pełniła służbę w Sekcji Propagandy i Opieki nad żołnierzami Ministerstwa Spraw Wojskowych. Po 1920 r. obie siostry podjęły działalność edukacyjną i oświatową oraz związkową. Były udziałowcami Powszechnego Uniwersytetu Korespondencyjnego założonego w 1924 r. W latach 1939-1945 działały w tajnym nauczaniu prowadzonym przez Tajną Organizację Nauczycielską (TON – kryptonim podziemny ZNP w czasie II wojny światowej).
Klementyna była też wiceprezesem Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (od 1930 r. obowiązuje nazwa Związek Nauczycielstwa Polskiego) a potem wiceprezesem ZNP. Klementynę i Helenę odznaczono Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski a dodatkowo Helenę Krzyżem Walecznych i Legionowym.
Należy wspomnieć, że Stattlerówny pochodziły z rodziny o wielkich tradycjach artystycznych. Ich dziadkiem był malarz Wojciech Stattler a ojcem muzyk Juliusz Korneli Stattler. Trzecia z sióstr Stattler – Maria (1880-1944) była poetka, była żołnierzem AK, została zamordowana przez Niemców podczas powstania warszawskiego. Przez wiele lat była też żoną Janusza Jędrzejewicza (1885-1951), działacza niepodległościowego, weterana POW, w okresie II RP premiera rządu oraz ministra oświaty, twórcy słynnej reformy jędrzejewiczowskiej.
W zbiorach Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie zachował się niezwykły dokument. To dyplom imieninowy dla Józefa Piłsudskiego od byłych członkiń Oddziału Żeńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej. Na pierwszej stronie znajduje się tekst życzeń: „Komendancie my dawna szara brać z zastępów P.O.W. Tobie nie tylko już naczelnikowi armji i zwycięzcy wroga, ale wielkiemu twórcy państwa, wodzowi narodu słowa wierności dzisiaj powtarzamy. Na dyplomie z 19 marca 1920 r. widnieją odręczne podpisy „, na 2 karcie odręczne podpisy 39 bojowniczek POW, wśród nich trzech sióstr Stattler.
Feliks Koczur (1882-1962)
Kolejną wybitna postacią wśród związkowców walczących o niepodległość był Feliks Koczur (1882-1962). Absolwent seminarium nauczycielskiego w Krakowie, po zdaniu egzaminu nauczycielskiego w 1903 r. pracował przez trzy dekady w Milówce, najpierw jako nauczyciel szkoły ludowej a od 1918 r. był kierownikiem szkoły.
Jego działalność w organizacji nauczycielskiej rozpoczęła się od przystąpienia do Towarzystwa Szkoły Ludowej w 1903 r. Już wówczas organizował biblioteki i przeprowadzał odczyty o historii Polski. Jako reprezentant powiatu żywieckiego brał udział w słynnej Ankiecie w 1905 r., czyli zebraniu w Krakowie, podczas którego utworzono Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji kierowany przez Stanisława Nowaka i Juliana Smulikowskiego. Założył ogniska Związku w Milówce, Żywcu, Jeleśni i Suchej.
Był też członkiem Stronnictwa Ludowego (SL) a następnie Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). W 1912 r. kandydował do Sejmu Krajowego we Lwowie. Był członkiem Rady Powiatowej, zaangażowanym w zbieranie składek Polski Skarb Wojskowy w latach 1912-13. W 1913 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego w Milówce. W sierpniu 1914 r. zorganizował oddział w Milówce, który wstąpił do II Brygady Legionów Piłsudskiego. Od 3 września 1914 r. był członkiem Polskiego Komitetu Narodowego w Żywcu, a od stycznia 1915 r. jego delegatem. Podczas wojny wspierał inicjatywy niepodległościowe. W 1918 r. został komisarzem rządowym w Milówce a potem wójtem.
W latach 1919-1922 był posłem na Sejm. Z kolei w latach 1928-1930 był zastępcą senatora. Po 1932 r. na emeryturze, pozostał aktywny w PSL „Roch” i ZNP. W latach 1939-1945 działał w ZWZ-AK i tajnym nauczaniu (TON). Po II wojnie światowej nadal był związany z Milówką jako działacz administracyjny, społeczny i oświatowy. Za swe zasługi otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski i Złotą Odznakę ZNP.
Seweryn Maciszewski (1892-1973)
Kolejny przedstawiciel Związku, walczący o wolna Polskę w latach 1914-1921, to Seweryn Maciszewski (1892-1973). Uczestnik strajku szkolnego w 1905 r., następnie w Związku Walki Czynnej. W latach 1909-1914 mieszkał w zaborze rosyjskim. W 1914 r. przedostał się do Krakowa, by wstąpić do I Brygady Legionów Piłsudskiego. W październiku 1915 r. dostał się do niewoli rosyjskiej, która przetrwał i z niej uciekł. Powrócił do Polski, gdzie uczestniczył w budowie szkolnictwa w Żyrardowie oraz brał udział Sejmie Nauczycielskim w kwietniu 1919 r. (w tym samym czasie nastąpiło połączenie Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych ze Związkiem Nauczycielstwa Ludowego w Galicji, powstał Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, od 1930 r. – ZNP).
Seweryn Maciszewski był prezesem ogniska Związku w Żyrardowie. Od 1925 r. podjął pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia, został oddelegowany w 1926 r. do Francji a potem w 1928 r. Brazylii, gdzie organizował szkoły polskie dla polskich emigrantów. W 1938 r. przejął funkcję kuratora ZNP i zażegnał kryzys związany z zawieszeniem władz związkowych. W czasie II wojny znalazł się w Rumunii, gdzie został internowany, ale mimo tego działał na rzecz pomocy Polakom i zajmował się sprawami szkolnictwa. Do kraju wrócił w 1945 r. działał na Śląsku, by pod koniec życia przenieść się do Warszawy.
Kazimiera Marczyńska (1895-1959)
Następnym przykładem działaczki oświatowej i związkowej walczącej o niepodległość była Kazimiera Marczyńska (1895-1959), z rodziny szlacheckiej, nauczycielka w Strzałkowie. Od 1915 r. związana z POW i Związkiem. Działaczka piłsudczykowska, absolwentka Uniwersytetu Poznańskiego, rozwinęła w Łodzi szkolnictwo zawodowe dla kobiet. W latach 1930-1935 była posłanką na Sejm II RP, a następnie radną w Łodzi (od 1936 r.). Podczas okupacji w ZWZ-AK i TON. Za swą działalność została aresztowana i skazana przez okupantów na karę śmierci przez ścięcie głowy. Ostatecznie zesłano ją do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie kontynuowała działalność konspiracyjną.
Po wojnie powróciła do Łodzi. Warto zaznaczyć, że ojcem chrzestnym jej syna Józef Piłsudski (honorowy członek ZNP), a jej mąż Jan Marczyński (1896-1941), był też działaczem niepodległościowym, nauczycielem członkiem ZNP i TON w Łodzi (przewodniczącym tamtejszego ogniska). Został zamordowany przez Niemców w obozie koncentracyjnym Mathausen-Gusen w 1941 r.
Jan Woźnicki (1881-1945)
Warto przypomnieć także losy Jana Woźnickiego (1881-1945), członka Rady Obrony Państwa w 1920 r, a przede wszystkim żołnierza Legionów Piłsudskiego i członka POW w latach 1914-1918. Był związany od 1904 r. ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym, a od 1915 r. – z Polskim Stronnictwem Ludowym „Wyzwolenie”, a następnie z PSL.
Zasłużył się także jako twórca „Macierzy Szkolnej” na Kujawach. Był członkiem Związku od 1916 r. Jak wspomnieliśmy, zaangażowany obronę Polski w 1920 r. jako członek Rady Obrony Państwa. W okresie II RP pełnił mandat posła i senatora. Był wicemarszałkiem Senatu w latach 1922-1930 oraz krótko prezesem PSL (w 1934 r.). Po 1935 roku wycofał się życia politycznego, choć pozostał członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego. W czasie II wojny działał w tajnym szkolnictwie. Po wyzwoleniu został na krótko członkiem Stronnictwa Ludowego. Zmarł w maju 1945 r.
Teofil Budzanowski (1894-1959)
Opublikowana w niniejszym artykule lista członków ZNP zaangażowanych w walkę o niepodległą, nie jest może imponująco długa (można by jeszcze przytoczyć wiele biogramów), ale losy i dorobek tych postaci są wymowne. Na zakończenie przywołam jeszcze osobę powstańca warszawskiego Teofila Budzanowskiego ps. Tum, nauczyciela, twórcy struktur ZNP w Rypinie, posła na Sejm w II RP (pisałem o nim w GN przy okazji 80. rocznicy wybuchu powstania). Walczył nie tylko w 1944 r., swój szlak walki o wolną i niepodległa Polskę rozpoczął już w 1914 r. wstępując do Polskiej Organizacji Wojskowej. Bił się z wrogiem jako żołnierz 6 pułku piechoty III Brygady Legionów na Wołyniu (od 1915 r.). Wziął udział w legendarnych bitwach pod Kostiuchnówką, Kuklami i Kamieniuchą. Tradycji legionowej i niepodległościowej pozostał wierny do końca podobnie jak i Związkowi Nauczycielstwa Polskiego.
Powyższe związkowe życiorysy są wymownym przykładem walki polskich nauczycieli o odzyskanie niepodległości po 123 latach niewoli oraz wysiłków na rzecz odbudowy naszego państwa po 1918 r.
Dr Piotr Wierzbicki
adiunkt w Muzeum Armii Krajowej w Krakowie im. Gen. Emila Fieldorfa „Nila” w Krakowie, współautor wystawy stałej w Muzeum AK, Przewodniczący Komisji Historii i Promocji ZNP Kraków-Śródmieście, nauczyciel
Bibliografia
>> Archiwum ZG ZNP w Warszawie
>> P. Wierzbicki, artykuły w Głosie Nauczycielskim
>> Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku
>> Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku
>> K. Bartnicka „Seweryn Maciszewski”, www.ipsb.nina.gov.pl
>> J. Blitz i inni „Słownik biograficzny Żywiecczyzny”, t. I, Żywiec 1995
>> S. Giza „Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895-1965”, Warszawa 1965
>> W. Kowalski „Przedwojenni nauczyciele Łodzi”, Łódź 2007
>> „Pieśń o Józefie Piłsudskim. Antologia”, opracował i wstępem poprzedził A. Krupiński, Warszawa 1920
>> Wykaz Legionistów Polskich 1914-1918. Helena Stattlerówna. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku
>> „Komendancie my dawna szara brać z zastępów P.O.W…” – dyplom imieninowy dla Józefa Piłsudskiego od byłych członkiń Oddziału Żeńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, Centralna Biblioteka Wojskowa, https://opac.cbw.wp.mil.pl/site/recorddetail/1743303095878
Julek w mundurze. Wspomnienia Marii Smulikowskiej z czasów walki o Niepodległą
„Złączeni wielkim bólem…”. 85 lat temu cała Polska żegnała Marszałka
Gdy runęły kordony. Opowieść o Karolu Makuchu – legioniście, związkowcu, nauczycielu
Chyliły się sztandary… Jak Związek czcił imieniny Józefa Piłsudskiego?