To było niezwykłe pokolenie nauczycieli. Jeszcze w czasie zaborów podjęli walkę o polską szkołę i niepodległość, a potem kontynuowali ją w mundurach strzeleckich i z karabinem w ręku. Jednym z nich był Karol Makuch.
Polscy nauczyciele ludowi, którzy rozpoczynali swoją zawodową drogę na początku XX w,. wnieśli nieoceniony wkład w walkę o odzyskanie przez Polskę niepodległości. Następnie tworzyli praktycznie od podstaw system oświaty II Rzeczypospolitej. Swój patriotyzm manifestowali przywiązaniem do pracy, której poświęcali się pomimo ciężkich warunków materialnych. Ponieważ w ówczesnych czasach mogli liczyć głównie na siebie, działali w nauczycielskich związkach i sami je tworzyli. Organizacje nauczycielskie założone w Kongresówce i w Galicji już w 1905 r. dały początek Związkowi Nauczycielstwa Polskiego.
Po pierwszej wojnie światowej – na przełomie 1918 r. i 1919 r. – nauczyciele z organizacji związkowych z byłych zaborów austriackiego i rosyjskiego zjednoczyli się i utworzyli Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (połączenie Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Galicji ze Zrzeszeniem Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych z Królestwa Kongresowego). W okresie międzywojennym jego liderami byli m.in. wieloletni prezes Stanisław Nowak oraz wiceprezesi Julian Smulikowski i Zygmunt Nowicki. Ich sylwetki wielokrotnie przedstawialiśmy na łamach Głosu. Warto jednak pamiętać o innych ważnych działaczach Związku. Choć stali w drugim szeregu, to byli ludźmi wielkiego formatu.
Jednym z nich był Karol Makuch. Głos Nauczycielski nr 9 z maja 1919 r. w relacji z pierwszego Zjazdu Delegatów poinformował, że „na stanowisko sekretarza generalnego ZPNSP powołano kol. Makucha” – nie tylko doświadczonego nauczyciela i związkowca, ale i oficera Legionów.
Nauczycielski Komitet Obrony Narodowej. Związek w obronie granic odrodzonej II Rzeczypospolitej
Karol Makuch urodził się 7 października 1885 r. w Sierszy (obecnie osiedle Trzebini w powiecie chrzanowskim, woj., małopolskie). Jako absolwent seminarium nauczycielskiego od 1910 r. uczył w szkołach ludowych w okolicy Bielska i Białej (wówczas były to oddzielne miejscowości) i udzielał się w lokalnych ogniwach Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji.
W Legionach
Gdy wybuchła I wojna światowa, Karol Makuch już 8 sierpnia 1914 r. wstąpił do oddziałów strzeleckich. 30 sierpnia 1914 r. rozpoczął służbę w III batalionie pierwszego pułku piechoty Legionów Polskich. Był zaangażowany także w działalność Naczelnego Komitetu Narodowego powołanego 16 sierpnia 1914 r. jako zalążek polskich władz politycznych i wojskowych w Galicji (NKN był też swego rodzaju zapleczem politycznym dla Józefa Piłsudskiego). Liderzy Związku z prezesem Nowakiem działali przede wszystkim w departamencie organizacyjnym NKN, natomiast Karol Makuch był delegatem departamentu wojskowego w Białej (do 10 sierpnia 1915 r.).
W październiku 1915 r. został oddelegowany do Zamościa, gdzie pełnił funkcję oficera werbunkowego. W sierpniu 1916 r. wrócił do Legionów i objął dowództwo III baonu. W końcu awansował na podporucznika piechoty i został adiutantem pułku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. zgłosił się Wojska Polskiego. Służbę wojskową łączył z pracą nauczycielską i działalnością związkową. Do rezerwy został przeniesiony w 1922 r.
Marszałek Józef Piłsudski, honorowy członek ZNP. 152. rocznica urodzin twórcy Niepodległej
Jako sekretarz generalny brał aktywny udział w zjazdach związkowych. Głos nr 5-6 z 15 maja 1920 r. odnotował jego emocjonalne sprawozdanie z działalności Zarządu Głównego na II Zjeździe Delegatów ZPNSP obradującym w Warszawie w dniach 8-10 kwietnia 1920 r.:
„Sprawozdawca daje wymowny i przejrzysty obraz działalności Zarządu, tj. od zeszłorocznego I zjazdu delegatów (w kwietniu 1919 r.) do dzisiaj” – relacjonował Głos. I dalej: „Stwierdza, że w dziele szkoły powszechnej i oświaty mas nastąpiło szczęśliwe przełamanie jednego kordonu, że nauczycielstwo dwóch byłych zaborów, tj. austriackiego i rosyjskiego, podało sobie wzajemnie bratnią dłoń, odczuło rozkosz tego uścisku, wspólnemi siłami kładzie podwaliny pod gmach szkolnictwa, w głębokim przekonaniu, że niedalekim jest moment, w którym nastąpi ostateczne porozumienie się z kolegami z b. dzielnicy pruskiej, poczem wraz runą ostatnie kordony i będzie rósł – wysiłkiem wszystkich nauczycieli polskich – szczęśliwie ku niebu potężny, wszechmocny budynek szkoły dla wszystkiej dziatwy ziemi polskiej”.
Praca związkowa
Makuch na II Zjeździe Delegatów ZPNSP został ponownie wybrany na sekretarza generalnego Związku. Jego podpis widnieje pod wieloma ważnymi dokumentami obok podpisu prezesa Stanisława Nowaka, m.in. pod uchwałą o ustanowieniu 25 września 1921 r. Dniem Szkoły Powszechnej.
Na IV Zjeździe Delegatów ZPNSP w lipcu 1922 r. Karol Makuch przedstawił wnioski Zarządu Głównego m.in. w sprawie stosunku Związku do Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego. We wniosku tym Zarząd Główny wezwał delegatów do „czujności organizacyjnej, należytej postawy wobec wrogów Związku (w tym przypadku Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego), liczących głównie na niezupełnie uświadomionych związkowców, których spodziewają się oderwać od organizacji przy pomocy kłamstw i oszczerstw rzucanych na Zarząd Główny”.
Inny wniosek przedstawiony przez Karola Makucha dotyczył „ożywienia ruchu organizacyjnego w powiatach poprzez objeżdżanie Ognisk, udzielanie rad i wskazówek Zarządom Ognisk na miejscu, urządzanie wspólnych zebrań sąsiednich Ognisk, zebrań powiatowych, poruszanie tematów interesujących z dziedziny szkolnictwa czy innej naukowej lub społecznej”. Kolejne wnioski dotyczyły m.in. ustanowienia ochrony prawnej nauczycieli tymczasowych pozostawionych „na łaskę i niełaskę inspektorów szkolnych” oraz niezmuszania nauczycieli do kontrolowania praktyk religijnych dzieci.
Podczas IV Zjazdu Delegatów ZPNSP Makuch m.in. zaproponował wybranie delegacji, która miałaby przedstawić ministrowi wyznań religijnych i oświecenia publicznego postulaty i rezolucje zjazdu. Jak czytamy w Głosie nr 13 z 15 września 1922 r., „nadzwyczajną radość zebranych wywołał ostatni wniosek kol. Makucha (…) proponujący zamianowanie kolegów: posła Juliana Smulikowskiego, wiceprezesa Związku, i posła Jana Woźnickiego, członka Zarządu Głównego i Wydziału Wykonawczego, honorowymi członkami Związku”. Karol Makuch został ponownie wybrany na członka Zarządu Głównego i objął funkcję skarbnika Związku.
W tej roli wystąpił na V Zjeździe Delegatów ZPNSP (8-11 września 1923 r.). Z jego sprawozdania wynikało, że majątek organizacji pod koniec 1922 r. wynosił 103 mln 386 tys. marek. „Trzeba tu podnieść ten dodatni niezmiernie objaw uspołecznienia członków Związku, którzy w zeszłym roku na apel Zarządu Głównego i Zjazdu Delegatów pospieszyli ze składkami, tak że zaciągniętą u rządu pożyczkę 60 milionów nie tylko spłaciliśmy w ciągu czasu, w jakim zobowiązaliśmy się spłacić, ale nawet wcześniejszym” – podkreślił Karol Makuch.
Budowa Domu Zdrowia
Dzięki takiemu zapleczu finansowemu Zarząd Główny ZPNSP mógł zaciągać kolejne pożyczki i sfinansować zakup działki pod budowę Domu Zdrowia w Zakopanem na Gubałówce, w którym leczono nauczycieli chorych na gruźlicę W tym celu zakupiono parcelę za 500 mln marek. „Sumy tej nie uzyskaliśmy ze składek członków, bo te przeznaczone są na wydatki bieżące” – podkreślił Karol Makuch. I dalej: „Dlatego musieliśmy zaciągnąć pożyczkę. Udało się nam to dość łatwo dzięki solidności, z jaką spłaciliśmy poprzednią pożyczkę”.
Ale ze względu na galopującą inflację budowa sanatorium stała się przedsięwzięciem arcytrudnym. Koszt oszacowano na 15 mld marek, co było kwotą ogromną. „Obliczenia nasze zmusiły nas do tego, że przychodzimy z wnioskiem, iż członkowie Związku przez jeden rok, począwszy od 1 października, muszą opodatkować się w wysokości 1 proc. od poborów miesięcznych na rzecz zrealizowania sanatorium w Zakopanem” – zaproponował Karol Makuch. I dalej:
„Pragnę, byście w tym podniosłym nastroju rozjechali się ze Zjazdu i nie chcę wierzyć, by gdzieś powstała opozycja przeciwko składkom na rozszerzenie Domu Zdrowia. (…) trzeba tylko byście wrócili do swych Ognisk z entuzjazmem dla tej idei”.
Na VI Zjeździe Delegatów ZPNSP w październiku 1924 r. Makuch był członkiem Komisji Obrony Szkoły Jednolitej (razem z Marianem Falskim oraz Julianem Smulikowskim i Zygmuntem Nowickim). VII Zjazd Delegatów ZPNSP odbył się w Zakopanem i był połączony z uroczystością poświęcenia świeżo oddanego do użytku gmachu sanatorium. Jeszcze w czasie obrad Makuch podkreślał, że jego budowa „to nie tylko wysiłek materialny, to dowód naszego wielkiego uspołecznienia i uobywatelnienia. To jest dowód, jak społeczeństwo powinno działać samo, a nie tylko mówić: Polska niech mi da”.
Uroczystość poświęcenia związkowego sanatorium miała rangę uroczystości państwowej. Uczestniczył w niej prezydent RP Stanisław Wojciechowski.
W następnych latach bohater naszego artykułu nadal był skarbnikiem i przewodniczącym Rady Finansowej ZG ZPNSP. Zadebiutował także jako sprawozdawca na łamach Głosu Nauczycielskiego. W numerze 18 z 6 maja 1928 r. opublikował relację z kongresu pedagogicznego w Berlinie. Kongres ten odbył się z okazji obrad Międzynarodowej Federacji Związków Nauczycielskich. Stąd obecność przedstawiciela ZPNSP.
Na XI Zjeździe w Krakowie, w lipcu 1930 r., po połączeniu Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych ze Związkiem Zawodowym Nauczycieli Polskich Szkół Średnich organizacja przyjęła nazwę Związek Nauczycielstwa Polskiego. Karol Makuch przewodniczył obradom Komisji Programowo-Pedagogicznej. Jako skarbnik przedstawił sprawozdanie Komisji Finansowej i śledził przebieg dyskusji nad finansami Związku.
U boku Starzyńskiego
Ciągle szukał nowych wyzwań i w 1931 r. podjął pracę wizytatora w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1933 r. awansował na stanowisko dyrektora Departamentu Ogólnego, a w 1935 r. został mianowany dyrektorem Państwowego Instytutu Nauczycielskiego w Warszawie. Pracował tam do wybuchu wojny 1 września 1939 r.
Podczas kampanii wrześniowej służył w komisariacie cywilnym Dowództwa Obrony Warszawy. Był wówczas jednym z najbliższych współpracowników prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego. W czasie okupacji pracował w legalnym Wydziale Finansowym Urzędu Miasta i w konspiracyjnej Komisji Oświecenia Publicznego działającej pod egidą ZWZ/AK. Dokładne okoliczności jego śmierci nie są znane. Wiadomo tylko, że zaginął 5 sierpnia 1944 r. Prawdopodobnie został rozstrzelany w jednej z masowych egzekucji przy al. Szucha w Warszawie (jego nazwisko znajduje się na liście ofiar cywilnych Powstania Warszawskiego).
Witold Salański
Artykuł ukazał się w Głosie Nauczycielskim nr 3 z 19 stycznia br.
76 lat temu wybuchło Powstanie Warszawskie. Pamiętajmy o jego bohaterach, w tym o nauczycielach
Więcej publikacji poświęconych historii polskiej szkoły oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego można znaleźć w naszym serwisie: