Dzięki Polskiemu Państwu Podziemnemu powstałemu 27 września 1939 r. i Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, utworzonej 26 października 1939 r., tajne nauczanie w czasie okupacji mogło przybrać formę zorganizowaną.
„Nauczycielstwo (…) obok armii zbrojnej jest drugim karnym wojskiem Rzeczpospolitej Polskiej”
Julian Smulikowski (1880-1934)
Te słowa Julian Smulikowski, jeden z założycieli Związku Nauczycielstwa Polskiego i współtwórców jego potęgi w II RP, miał wypowiedzieć w 1930 r. Jak pisała Teresa Jaroszuk, nauczyciel w rozumieniu Smulikowskiego był „bojownikiem niepodległości ojczyzny”.
W 1939 r. związkowcy i nauczyciele rzeczywiście stali się – tak jak to określił kilka lat przed wojną Julian Smulikowski – zarówno wojskiem Rzeczypospolitej Polskiej, jak i bojownikami o niepodległość ojczyny. W tym brzemiennym w wydarzenia roku byli gotowi na nadchodzące zagrożenie – wybuch II wojny światowej. Świadczy o tym znana odezwa prezesa Okręgu Krakowskiego ZNP Władysława Sieńki z sierpnia 1939 r.: „Nauczycielstwo zorganizowane w ZNP musi wykazać swój spokój, równowagę, zdolności organizacyjne i całkowitą ofiarność w tej wielkiej dla Państwa Polskiego chwili”.
“Dziejową misję wypełnimy”. W październiku 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska
Uderzenie Niemiec hitlerowskich na Polskę 1 września 1939 r. zapoczątkowało II wojnę światową, ale dorowadziło także – podobnie jak i atak Związku Radzieckiego 17 września – do trwającej przez sześć lat okupacji Polski. Lata okupacji były również okresem bohaterskiego oporu społeczeństwa polskiego wobec obcych najeźdźców. Opór ten przejawiał się
nie tylko w walce zbrojnej
i konspiracji, ale również w prowadzeniu tajnej edukacji. W tajnej działalności edukacyjnej chodziło przede wszystkim o zachowanie – w warunkach eksterminacji narodu – substancji narodowej i przekazanie polskiej kultury, języka, tożsamości i wiedzy młodemu pokoleniu, które miało w przyszłości podjąć walkę oraz uczestniczyć w odbudowie wolnej Polski.
Takie właśnie zadanie przypadło nauczycielom, którzy już od pierwszych dni okupacji organizowali wraz z młodzieżą tajne nauczanie. To nauczanie z biegiem czasu objęło cały okupowany kraj. Dzięki Polskiemu Państwu Podziemnemu (PPP) – powstałemu 27 września 1939 r. – i Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON) będącej konspiracyjnym wcieleniem Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), zapoczątkowane 26 października działania w ramach tajnego nauczania, przybrały formę zorganizowaną.
(…)
W tak skrajnie trudnych warunkach, w latach 1939-1945, rozwijało się tajne nauczanie. Z końcem października 1939 r.
powstała Tajna Organizacja Nauczycielska
(konspiracyjne ZNP), która została utworzona w warszawskim mieszkaniu Zygmunta Nowickiego, prezesa ZNP (zginął w 1944 r. podczas Powstania Warszawskiego). Przewodnictwo TON przejął Zygmunt Nowicki, a kierownictwo – tzw. Centralną Piątkę – tworzyli także Czesław Wycech, Teofil Wojeński, Kazimierz Maj i Wacław Tułodziecki.
Warto zaznaczyć, że jeszcze w trakcie działań zbrojnych oraz po ich zakończeniu we wrześniu i październiku 1939 r. wznawiały działalność terenowe struktury organizacyjne ZNP. Podejmowały one prace oraz prowadziły nauczanie – na ile to było możliwe – na całym terytorium II Rzeczypospolitej. W momencie zaostrzenia represji okupantów przechodziły do podziemia. Ostatecznie jednak Hans Frank, szef Generalnego Gubernatorstwa, nakazał zaraz na początku listopada 1939 r. likwidację struktur ZNP jako wrogich państwu niemieckiemu. Struktury te przeszły więc do konspiracji pod kryptonimem Tajna Organizacja Nauczycielska.
Jednym z pierwszych działań TON było skorelowanie działań wszystkich organizacji zawodowych nauczycieli istniejących przed wojną, co nastąpiło w wyniku powołania 8 grudnia 1939 r. Międzystowarzyszeniowej Komisji Porozumiewawczej Organizacji i Stowarzyszeń Nauczycielskich. W skład powołanej z inicjatywy TON struktury weszły: Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Narodowe Nauczycieli Szkół Powszechnych, Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Państwowych i Stowarzyszenie Szkół Prywatnych. Głównym zadaniem tej tzw. centrali organizacji nauczycielskich
była walka z okupantem,
prowadzenie tajnego nauczania oraz niesienie pomocy nauczycielom. Każda z organizacji zobowiązała się do odbudowy swojej struktury organizacyjnej w terenie, co jedynie udało się ZNP w ramach TON.
Główne kierunki działań Tajnej Organizacji Nauczycielskiej zostały zawarte w wydanej pod koniec 1939 r. odezwie tej organizacji „Do Ojców i Matek”:
- (…) Państwo polskie, mimo przegranej wojny, istnieje i walka o odzyskanie niepodległości trwa nadal, nikt nie jest zwolniony od wierności dla państwa i narodu, obowiązkiem wszystkich jest wychowanie całej młodzieży w idei służby i poświęcenia dla narodu. Ideę tę należy wszczepiać przez naukę szkolną.
- Okres okupacji jest okresem żałoby narodowej, co winno wyrażać się poważnym trybem życia młodzieży. Należy pamiętać o tych, którzy giną i cierpią za naród.
- Nie wolno utrzymywać z Niemcami żadnych kontaktów. Kontaktowanie się z nimi w koniecznych sprawach powinno się odbywać za pośrednictwem Polaków pracujących w okupacyjnej administracji.
- Nie wolno wykonywać zarządzeń władz niemieckich przynoszących szkodę szkolnictwu i kulturze polskiej. W przypadkach wyjątkowo trudnych stosować akcję opóźniającą. Należy prowadzić akcje sabotażowe, nie wolno ułatwiać Niemcom zwycięstwa.
- Przeciwdziałać propagandzie niemieckiej i nie dopuszczać do zatruwania dusz młodzieży polskiej. W pracy wychowawczej i dydaktycznej pokazywać wielkość i piękno kultury polskiej, rozbudować patriotyzm, poczucie godności i dumy narodowej.
- Wojna obecna toczy się między demokracją i faszyzmem. Należy uświadamiać młodzieży, że walka o wolność jest nieodłącznie związana z walką o demokrację i sprawiedliwość społeczną.
Był to jedyny tego typu dokument w okupowanej Europie, który jednoznacznie wskazywał, w jakim kierunku powinno działać nauczycielstwo i jak ma się odbywać edukacja w czasie wojny. I na tej koncepcji wzorowało się całe tajne nauczanie. Czas od końca 1939 r. do początku 1943 r. był okresem, w którym
nastąpił pełen rozwój struktur TON
na okupowanych ziemiach polskich. Zorganizowano okręgi TON, a następnie powiatowe (miejskie) oraz gminne Komisje Oświaty i Kultury. Po powołaniu w 1940 r. Delegatury Rządu na Kraj (Delegatura RP) powstał Departament Oświaty i Kultury (DOiK), działający w ramach cywilnej struktury Polskiego Państwa Podziemnego (PPP). Szefem DOiK został Czesław Wycech z ZNP, późniejszy powojenny prezes tej organizacji. Powstało dzięki temu personalne powiązanie TON z oficjalnymi strukturami PPP. Można więc rzec, że jako ZNP (TON) staliśmy się częścią Polskiego Państwa Podziemnego.
(…)
Wprawdzie okupant niemiecki pozwolił na funkcjonowanie szkolnictwa podstawowego oraz zawodowego, ale okrojono program nauczania, zakazując nauczania wszystkiego, co wiązało się z polską kulturą i tożsamością narodu. Języka polskiego, historii Polski i geografii można było nauczać jedynie w ramach tajnych kompletów. Do podziemia zeszły szkoły średnie (gimnazja oraz licea) wraz ze szkolnictwem wyższym. Często prowadziły one tajną działalność pod przykrywką uznawanych przez Niemców szkól powszechnych i zawodowych. Istniały podziemne uniwersytety Warszawski oraz Jagielloński, Wileński i Lwowski wraz z Politechniką, Katolicki Uniwersytet Lubelski oraz Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie. W działania tajnej oświaty zaangażowali się również księża i zakony, a jednym z nauczycieli tajnego nauczania był późniejszy prymas Polski i błogosławiony (od 2021 r.) Stefan Wyszyński, który od 1940 r. prowadził komplety m.in. w Laskach i w Warszawie pod pseudonimem „Siostra Cecylia”, a potem „Radwan III”.\
Nauczyciele tajnego nauczania płacili za swoje zaangażowanie często najwyższą cenę. Aresztowani przez Niemców ginęli w katowaniach gestapo i w egzekucjach. Jednym z najbardziej znanych nauczycieli TON zamordowanych przez Niemców był Marian Batko, aresztowany w Krakowie w drodze na tajne lekcje. Zginął
zamordowany w bunkrze głodowym
27 kwietnia 1941 r. w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz. W rocznicę jego śmierci Związek Nauczycielstwa Polskiego organizuje Nauczycielskie Dni Pamięci i Pokoju.
Warto podkreślić, że tajne nauczanie tworzyło zaplecze dla zbrojnej konspiracji wojskowej, w szczególności taką rolę odgrywały szkoły średnie oraz wyższe uczelnie. To dzięki nim w dużej mierze możliwe było kształcenie młodzieży w podchorążówkach, na różnego rodzaju kursach sanitarnych, łączności i specjalistycznych w ramach Szarych Szeregów oraz Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), a potem Armii Krajowej (AK od lutego 1942 r.). W ten sposób wyszkolono ponad 18 tys. elewów tajnego szkolenia wojskowego w latach 1941-1944. Najlepszym przykładem tego są słynne bataliony harcerskie „Zośka” i „Parasol” – stanowiące elitę oddziałów walczących w Powstaniu Warszawskim – oraz jednostki dywersyjne i partyzanckie rekrutujące się z młodzieży ukształtowanej w podziemnej oświacie.
Najbardziej widocznym symbolem działań TON w ramach Polskiego Państwa Podziemnego była rodzina Bytnarów:
Jan Bytnar „Rudy”,
legenda Szarych Szeregów, zamęczony przez Niemców w 1943 r., oraz jego rodzice będący aktywnymi członkami ZNP i TON. Ojciec, przedwojenny członek Związku, Kawaler Krzyża Virtuti Militari, legionista Stanisław Bytnar był zaangażowany w tajne nauczanie, aresztowany wraz z synem został więźniem Auschwitz i zginął podczas ewakuacji obozu. Matka Zdzisława Bytnarowa, członkini ZNP, udzielała się na tajnych kompletach, a podczas Powstania Warszawskiego była szefową Poczty Polowej.
Tajnym nauczaniem podczas okupacji objęto 70 proc. młodzieży szkół podstawowych w stosunku do roku szkolnego 1937/1938. Na poziomie elementarnym było to w latach 1942-1944 1 mln 500 tys. dzieci, na poziomie średnim 100 tys. uczniów, a z wyższych studiów skorzystało blisko 10 tys. studentów. Zaangażowanych w tajną oświatę było od 7 do 30 tys. nauczycieli. Straty kadrowe wśród prowadzących tajne nauczanie – według różnych szacunków – wyniosły od 6 do 10 tys. pedagogów. Przed wojną w II RP było ok. 78 tys. nauczycieli (ponad 50 tys. było członkami ZNP), zatem straty wojenne nauczycielstwa wyniosły tylko w kontekście tajnej oświaty około 18 proc. stanu wyjściowego sprzed wojny. Do tego doliczyć należy także ofiary zbrodni niemieckich z lat 1939-1941 i całego okresu okupacji.
W czasie okupacji Niemcy oceniali, że w tajnym nauczaniu uczestniczy ok. 65 tys. uczniów i studentów (szkolnictwo wyższe oraz średnie), a prowadzi je ok. 7,8 tys. nauczycieli. Wróg zdawał więc sobie sprawę z masowości tajnego nauczania. Trudno chyba o lepszą recenzję dotyczącą skuteczności i zasięgu działań TON.
75 lat temu zginął w zbombardowanym schronie… Bohater ZNP i TON Zygmunt Nowicki
Trzeba powiedzieć, że tajne nauczanie i jego skala oraz organizacyjny rozmach wraz z funkcjonowaniem struktur tajnej oświaty opartej w dużej mierze na TON, nie miały precedensu w okupowanej Europie. Tajne komplety prowadzono, korzystając z programów nauczania i podręczników szkolnych zarówno przedwojennych, jak i tych tworzonych i wydawanych w podziemiu podczas okupacji. TON kształciła też nauczycieli, zakładano bowiem, że po wojnie brakować będzie 42 tys. pedagogów. TON współpracowała również z Biurem Informacji i Propagandy (BIP), w ramach którego działało wielu nauczycieli. Redagowali oni i pisali teksty do najbardziej poczytnej gazety podziemnej Europy „Biuletynu Informacyjnego”. Jego redaktorem był
Aleksander Kamiński, członek ZNP
i autor „Kamieni na szaniec”, w których unieśmiertelnił m.in. postać „Rudego”.
(…)
Jedno jest pewne: tajne nauczanie oraz TON stały się istotnym elementem całego systemu podziemnej walki z okupantem. Była to zasadnicza część oporu cywilnego całego narodu polskiego w walce o przetrwanie.
Dr Piotr Wierzbicki
Historyk, ZNP Kraków-Śródmieście
Na zdjęciu: Członkowie kierownictwa TON, którzy przeżyli wojnę: Kazimierz Maj, Czesław Wycech, Teofil Wojeński, Wacław Tułodziecki. Na zdjęciu brakuje Zygmunta Nowickiego (zginął w 1944 r.). Fot. Archiwum ZNP
***
Bibliografia
>> Archiwum ZG ZNP w Warszawie
>> Archiwum Okręgu Małopolskiego ZNP w Krakowie
>> Archiwum Oddziału ZNP Kraków-Śródmieście
>> J. Chrobaczyński „Szkolnictwo krakowskie w latach drugiej wojny światowej (1939-1945)”, Kraków 1993
>> A. Chwalba „Dzieje Krakowa, Kraków w latach 1939-1945”, Kraków 2011
>> „Tajna Organizacja Nauczycielska. Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego podczas okupacji hitlerowskiej 1939-1945”, (red.) W. Panek, A. Ryś, D. Sala, (red. naukowa) P. Wierzbicki, Kraków 2016
>> M. Wardzyńska „Był rok 1939. Operacje niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion”, IPN 2009
>> P. Wierzbicki „Walka okupanta niemieckiego z polską inteligencją – 80 lat temu miała miejsce Zweite Sonderaktion Krakau. Przyszli po nauczycieli”, Głos Nauczycielski nr 51-52 z 18-25 grudnia 2019 r.
>> P. Wierzbicki „Marian Batko i inni nauczyciele Tajnej Organizacji Nauczycielskiej – więźniowie i ofiary KL Auschwitz”, Głos Nauczycielski nr 5 z 29 stycznia 2020 r.
>> P. Wierzbicki „Wspomnienie o Adamie Smulikowskim (1906-1989) – działaczu ZNP i żołnierzu AK”, Głos Nauczycielski nr 8 z 19 lutego 2020 r.
>> P. Wierzbicki „99 lat temu urodził się Jan Bytnar. Jego rodzice byli nauczycielami, zasłużonymi działaczami Związku”, Głos Nauczycielski nr 20-21 z 13-20 maja 2020 r.
>> P. Wierzbicki „Smulikowscy, Bytnarowa, Kamiński i inni – członkowie ZNP i ich rodziny w Powstaniu Warszawskim”, Głos Nauczycielski nr 33-34 z 12-19 sierpnia 2020 r.
>> P. Wierzbicki „Walka okupanta niemieckiego z polską inteligencją i nauczycielami – Zweite Sonderaktion in Krakau w dokumencie dr Jana Bałabuszyńskiego z Archiwum ZNP Zarządu Okręgu Małopolskiego w Krakowie”, Ogólnopolski Kwartalnik Poświęcony Żołnierzom Wyklętym „Wyklęci” nr 2(18) kwiecień-czerwiec 2020 r.
>> P. Wierzbicki „Historia Związku Nauczycielstwa Polskiego i jego działalności na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie”, Kraków 2016 – wystawa
>> T. Jaroszuk „Julian Aleksander Smulikowski 1880-1934”, Olsztyn 1996
***
Artykuł ukazał się w Głosie Nauczycielskim nr 39 z 29 września br. Głos dostępny jest w wersji drukowanej i elektronicznej (http://ewydanie.glos.pl)
Więcej publikacji poświęconych historii polskiej szkoły oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego można znaleźć w naszym serwisie:
https://glos.pl/tag/nasza-historia