Lata 2018-2021 były czasem wielkich rocznic dla nas wszystkich, ale także dla naszej organizacji, która uczestniczyła w walce o wolną i niepodległą Polskę od początku swojego istnienia, tj. od 1905 r.
Jedna z najważniejszych dla ZNP rocznic związana jest właśnie z wydarzeniami 1905 r., a więc ze zjazdem nauczycielskim w Pilaszkowie 1 października 1905 r. oraz z krakowską Ankietą z 28 grudnia 1905 r. Te wydarzenia dały początek Związkowi Nauczycielstwa Polskiego, w 2020 r. przypadała więc 115. rocznica powstania naszej organizacji.
Kolejnym, mniej znanym, a równie ważnym wydarzeniem było połączenie Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Galicji (ZPNL) ze Zrzeszeniem Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych z Królestwa Kongresowego (ZNPSP), co miało miejsce na przełomie 1918/1919 r. Akt ten miał dwa istotne momenty, pierwszym było posiedzenie zarządów obu organizacji w Warszawie 10-11 listopada 1918 r., a więc dokładnie w momencie, gdy
nasz kraj odzyskiwał niepodległość,
wówczas to podjęto decyzję o zjednoczeniu obu związków w jeden Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Początkowych. I drugi to faktycznie połączenie 12 kwietnia 1919 r.
Ten moment konsolidacji organizacji związkowej był zbieżny z kształtowaniem się młodej państwowości polskiej pod przywództwem Józefa Piłsudskiego. Do tego też czynnie przyczyniała się nasza organizacja, współpracując z Legionami i przyszłym Marszałkiem, składając ofiarę krwi oraz udzielając materialnego wsparcia niepodległościowym działaniom politycznym i militarnym.
Stanisław Nowak, legendarny przywódcy ZNP, współtwórca Związku
Najbardziej widocznymi postaciami Związku w tym dziele byli: Julian Smulikowski, działacz Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), członek Polskiej Organizacji Wojskowej oraz obrońca Lwowa; Stanisław Nowak, pierwszy prezes Związku i także członek NKN; Ksawery Prauss, pierwszy minister oświaty II RP, czy też gen. Bolesław Popowicz, bohater wojny 1920 r.
Związek miał swój wkład we wzmocnienie Wojska Polskiego poprzez poprawę edukacji w armii, dzięki ustawie autorstwa naszego wiceprezesa i posła na Sejm RP Juliana Smulikowskiego „O przymusowym nauczaniu w Wojsku Polskim”, którą uchwalono 21 lipca 1919 r., a więc 102 lata temu.
„Wojsko ma się stać niejako szkołą, która dziesiątki tysięcy żołnierzy może wypuścić jako już umiejących czytać i pisać, jako przygotowanych – do pewnego stopnia – do służby publicznej obywatelskiej. Tym sposobem wojsko może pod względem kulturalnym i oświatowym odegrać niesłychanie ważną i doniosłą rolę (…)” – tak o niej mówił Julian Smulikowski w Sejmie.
To nasza organizacja, a także jej członkowie stawali w obronie świeżo zdobytej niepodległości w latach 1919-1921. Szczególnie widoczne było to podczas wojny polsko-bolszewickiej i powstań śląskich. Zachowały się liczne dowody świadczące o wsparciu materialnym Związku dla plebiscytu na Śląsku oraz kolejnych powstań. Warto przytoczyć tu tylko fragment protokołu ogniska krakowskiego Związku z 1921 r.: „Walne Zgromadzenie (…) 7 maja 1921 r. (…) w Krakowie. Przewodniczący udzielił głosu p. Drozdowskiemu. Który wyraził
naszym Braciom na Górnym Śląsku
najgłębszą cześć i najgłębszy hołd za ich wytrwanie w wierności ku swej Macierzy, następnie zaprotestował imieniem nauczycielstwa polskiego przeciw wszelkim zakusom wrogów naszych pragnących sfałszowania plebiscytu (…)”.
Prawie nikt nie wie, że w ramach Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych działał Nauczycielski Komitet Obrony Narodowej w latach 1920-1921, który zajmował się pomocą walczącym na froncie wojny polsko-bolszewickiej, koordynował proces ochotniczego zgłaszania się do Wojska Polskiego naszych członków i wspierał działania na Śląsku, czego dowody w formie protokołów zachowały się w Archiwum Zarządu Głównego ZNP w Warszawie. Tylko w sierpniu 1920 r. wkład finansowy naszej organizacji na cele obronności w ramach zbiórek i wewnętrznych działań wyniósł ponad 600 tys. marek polskich w gotówce. Do grudnia 1920 r. zebrano i przekazano już 2,5 mln marek polskich, a w marcu
łączna kwota pomocy Związku
opiewała już na ponad 5,5 mln marek, co było sporą sumą. Był to efekt zbiórek tylko z obszaru Warszawy i okolic, a podobne działania podjęto w innych regionach.
Do tego należy dodać wsparcie finansowe dla Śląska, co zostało zapisane w protokołach tegoż Nauczycielskiego Komitetu Obrony Narodowej przy ZPNSP. W zapisie z 2 grudnia 1920 r. czytamy, że w biuletynie zarządu oddziału warszawskiego wezwano nauczycielstwo do jednorazowego opodatkowania się na plebiscyt śląski i dalej, że Nauczycielski Komitet Obrony Narodowej uchwala przekazanie 100 tys. marek na plebiscyt na Górnym Śląsku.
W 2020 r. przypadała 100. rocznica zwycięstwa Polski w wojnie z bolszewikami, w którym swój udział mieli także nauczyciele walczący na froncie. Najbardziej znanym z nich był Bolesław Popowicz, członek władz Związku, który jako wyższy rangą oficer a potem generał, brał udział we wszystkich ważniejszych kampaniach tej wojny. Podobnie jak wielu innych członków ZPNSP i nauczycieli.
Wojna 1920. Gen. Bolesław Popowicz i inni członkowie Związku w wojnie polsko-bolszewickiej
Pamięć o twórcach naszej organizacji nakazuje odnotować, że w 2019 r. przypadała 160. rocznica urodzin prezesa Stanisława Nowaka (ur. 29 października 1859 r.), a w 2020 r. – 140. rocznica urodzin Juliana Smulikowskiego (ur. 24 kwietnia 1880 r.). Smulikowskiego – twórcę potęgi Związku oraz inicjatora budowy siedziby ZG na Powiślu – wspominaliśmy także w 85-lecie jego śmierci w 2019 r. (zm. 5 marca 1934 r.). W tym roku przypada z kolei 85-lecie odejścia Stanisława Nowaka (zm. 6 marca 1936 r.).
105 lat temu (2 kwietnia br.) Związek pożegnał Stefana Zaleskiego (1859-1916) współzałożyciela organizacji oraz twórcę pierwszej pieśni związkowej, a zarazem hymnu ZNP, śpiewanego na nutę „Warszawianki” z 1831 r. A sam tekst hymnu powstał 115 lat temu! Opublikowany został w drugim numerze „Głosu Nauczycielstwa Ludowego” z lutego 1906 r. Obecnie jest hymnem ZNP od 2006 r. decyzją XXXIX Zjazdu Związku.
Przy okazji nie możemy nie wspomnieć o drugiej ważnej pieśni związkowej, śpiewanej w okresie międzywojennym, którą opublikowano w Głosie Nauczycielskim 31 grudnia 1924 r., autorstwa Mieczysława Opałka, legionisty i członka POW oraz prezesa Związku we Lwowie. Obydwie pieśni mają patriotyczny i związkowy charakter.
W tym roku minęła inna ważna rocznica, 95-lecie wejścia w życie 1 lipca 1926 r.
pierwszej pragmatyki służbowej
nauczycieli (ustawy o stosunkach służbowych nauczycieli), autorstwa Juliana Smulikowskiego. Była ona pierwowzorem obecnej Karty Nauczyciela, nawiasem mówiąc, wynegocjowanej głównie przez ZNP 40 lat temu, w 1981 r.
Natomiast w 2020 r. przypadała 90. rocznica zmiany nazwy Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP), który na zjeździe w Krakowie 1-3 lipca 1930 r. przyjął nazwę Związek Nauczycielstwa Polskiego (po połączeniu ze Związkiem Zawodowym Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich). To ostatecznie zakończyło proces kształtowania się naszej organizacji.
90 lat temu w Krakowie. Związek Nauczycielstwa Polskiego wychodzi na scenę. “Zaczyna się nowa era”
Kolejne ważne, bo setne rocznice obchodzimy w tym roku. 17 maja 1921 r. tytuł honorowego członka Związku otrzymał Marszałek Józef Piłsudski. 17 czerwca 1921 r. powstała Nasza Księgarnia, której głównym udziałowcem był Związek. To wydawnictwo niewątpliwie wpłynęło na edukację i obraz intelektualny Polski zarówno okresu międzywojennego jak i po II wojnie światowej.
W 2019 r. ZNP obchodził 80. rocznicę powstania Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON), która była konspiracyjnym kryptonimem Związku Nauczycielstwa Polskiego, przyjętym 26 października 1939 r. Od początku istnienia Polskiego Państwa Podziemnego, ZNP (TON) włączył się w jego działalność, a następnie w jego struktury organizacyjne. Tak! To my byliśmy częścią wielkiego polskiego ruchu oporu w czasie II wojny światowej. Wynikało to bezpośrednio z etosu naszego Związku,
z tradycji walki o Niepodległą
pod zaborami, w czasie I wojny światowej i zaraz po niej, a także z tradycji pracy państwowej, kiedy to w okresie międzywojennym Związek budował system oświaty, broniąc jednocześnie praw nauczycieli oraz uczniów.
Marszałek Józef Piłsudski, honorowy członek ZNP. 152. rocznica urodzin twórcy Niepodległej
Te wszystkie wielkie jubileusze są okazją do przypomnienia wydarzeń, które nierozerwalnie łączą naszą organizację z historią naszej ojczyzny. Powtarzając za Julianem Smulikowskim: jako Związek „zawsze staliśmy na stanowisku państwowym”. Z powyższych faktów płynie główny wniosek, że członkowie ZNP mają pełne prawo do dumy z przeszłości swej organizacji. Bo przeszłość nasza wypływa z niepodległościowej tradycji i pracy organicznej. Przypomniane rocznice w pełni to potwierdzają.
Dr Piotr Wierzbicki
Historyk, ZNP Kraków-Śródmieście
Na zdjęciu: Uczestnicy XI Zjazdu ZPNSP na dziedzińcu Collegium Maius w Krakowie (3 lipca 1930 r.). Na tym zjeździe po połączeniu ze ZZNPSŚ przyjęto nazwę Związek Nauczycielstwa Polskiego. Fot. Archiwum ZNP
***
Artykuł ukazał się w Głosie Nauczycielskim nr 39 z 29 września br. Głos dostępny jest w wersji drukowanej i elektronicznej (http://ewydanie.glos.pl)
Więcej publikacji poświęconych historii polskiej szkoły oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego można znaleźć w naszym serwisie:
https://glos.pl/tag/nasza-historia