Członkowie TON (kryptonim ZNP) Marian Batko i Stanisław Bytnar, ojciec Jana Bytnara „Rudego”, oraz nauczyciel geografii Wincenty Rejewski to tylko niektórzy z przedstawicieli Związku zamordowanych w Auschwitz – przedstawiamy artykuł dr. Piotra Wierzbickiego z ZNP Kraków-Śródmieście i Muzeum AK w Krakowie.
- Tags:
- 80.rocznica
- II WOJNA ŚWIATOWA
- III Rzesza Niemiecka
- KL Auschwitz
- NASZA HISTORIA
- NAUCZYCIELE
- wyzwolenie
Motto
Ja tu przyjeżdżam, ja tu muszę przyjeżdżać, żeby dawać świadectwo prawdzie. (…) Odczuwam te moje przyjazdy jako obowiązek, żeby młodym ludziom mówić, do czego może doprowadzić terror, nienawiść.
Bogdan Bartnikowski
więzień Auschwitz, wychowanek tajnych kompletów (wypowiedź podczas obchodów 72. rocznicy wyzwolenia KL Auschwitz, 27 stycznia 2018 r.)
W 80. rocznicę wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady KL Auschwitz-Birkenau (rocznica przypadała 27 stycznia br.) czcimy pamięć więźniów i ofiar tej fabryki śmierci. Byli wśród więźniów również znaleźli się członkowie Związku Nauczycielstwa Polskiego, którzy w większości przypadków zostali zamordowani na terenie obozu.
Pełna nazwa obozu to Konzentrationslager Auschwitz, a konkretnie był to zespół obozów koncentracyjnych, tj. KL Auschwitz I (Stammlager) tzw. obóz macierzysty lub pracy, KL Birkenau (Auschwitz II), czyli Brzezinka, obóz koncentracyjny, a następnie masowej zagłady, gdzie były komory gazowe oraz krematoria, i KL Monowitz (Auschwitz III), a więc obóz przymusowej pracy dla zakładu IG Farben. Całość nazywana jest też obozem zagłady symbolizującym eksterminację Żydów w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania (Endlosung der Judenfrage), dokonanego przez III Rzeszę w latach 1941-1945, zapoczątkowanego już w od 1939 r.
Dekret Adolfa Hitler wcielił 8 października 1939 r. Oświęcim do III Rzeszy. W 1940 r. utworzono tu obóz dla więźniów politycznych, głównie Polaków (27 kwietnia Heinrich Himmler wydał rozkaz nakazujący jego założenie). 14 czerwca 1940 r. przywieziono z Tarnowa 728 pierwszych więźniów.
Fabryka śmierci
Pierwszy okres istnienia obozu to czas przetrzymywania więźniów politycznych (Polaków), a ich liczba nie przekraczała 20 tys. Obóz budowano siłami więźniów, w 1941 r. podjęto decyzję o jego rozbudowie, by mógł pomieścić 30 tys. osób. Budowę rozpoczęto 3 km od macierzystego obozu, w Brzezince (Auschwitz II), gdzie sprowadzono 15 tys. jeńców sowieckich.
Miało to być docelowo miejsce przetrzymywania jeńców wojennych ze wschodu. Ostatecznie obóz ten stał się miejscem masowej zagłady Żydów, których w komorach gazowych zamordowano ponad 1 mln. Pierwsze próby gazowania podjęto we wrześniu 1941 r., ofiary to 600 sowieckich jeńców oraz 250 Polaków. Użyto do tego gazu zwanego cyklonem B, który pierwotnie służył do dezynsekcji.
Obóz Birkenau budowany od 1941 r. do końca 1944 r. obejmował obszar 140 ha i liczył ok. 300 budynków. Latem 1941 r. Brzezinka stała się decyzją Himmlera głównym miejscem realizacji planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Mordowano tu masowo Żydów z całej Europy aż do końca 1944 r.
Oprócz trzech zasadniczych części KL Auschwitz istniały liczne podobozy. Przygotowania do likwidacji obozu trwały od lata 1944 r., a największe nasilenie ludobójstwa Żydów to lata 1943-1944. Machina zagłady działała w zasadzie prawie do końca. Oprócz ponad 1 mln przedstawicieli narodu żydowskiego w obozie zgładzono ok. 150 tys. Polaków, 23 tys. Romów, 12 tys. jeńców sowieckich i kilka tysięcy innych narodowości.
Warunki i sposób przeprowadzenia tych masowych mordów były potworne, a wyzysk i praca przymusowa okupiona ogromnymi cierpieniami i ofiarami. Pośród ofiar tego barbarzyństwa odnajdujemy nauczycieli polskich i członków ZNP, związanych z TON (kryptonim wojenny Związku) i ruchem oporu, tj. Polskim Państwem Podziemnym (PPP) i podziemną armią (ZWZ-AK). Na łamach Głosu Nauczycielskiego wspominaliśmy Mariana Batkę (1901-1941) i wielu innych przedstawicieli naszego Związku, ofiar Auschwitz. W niniejszym artykule przypominamy znane postacie, a zarazem przedstawiamy kilka nowych.
Niewątpliwe warto zaznaczyć, że twórca ruchu oporu w Auschwitz Witold Pilecki był związany z naszą organizacją poprzez swą żonę i siostrę (obie były członkiniami ZNP). W Muzeum Armii Krajowej w Krakowie im. Gen. Emila Fieldorfa „Nila” można odnaleźć na wystawie stałej jego raport (oryginał z 1943 r.) oraz relacje jego towarzyszy ucieczki Jana Redzeja i Edwarda Ciesielskiego.
Bohaterka Janina Klatt
Nauczycielką związaną z naszą organizacją oraz działaczką ruchu oporu i organizatorką pomocy dla więźniów Auschwitz była Janina Klatt. Od października 1939 r. pracowała w tajnym nauczaniu, działała w Śląskim Biurze Szkolnym i Delegaturze Rządu na Kraj. Razem z harcerkami z drużyny im. Marii-Skłodowskiej-Curie cotygodniowo wysyłała paczki z żywnością i lekami oraz ubraniami dla więźniów KL Auschwitz na tereny pozaobozowej pracy. To pozwalało jej też nawiązać łączność z obozem i otrzymywać dane o sytuacji w nim. Była w Wojskowej Służbie Kobiet AK, wspierała czynnie działania zbrojne podziemia.
Aresztowana przez Niemców po donosie sąsiadów. Osadzona w katowickim więzieniu w 1942 r., po torturach i długotrwałych przesłuchaniach, przewieziona została do obozu w Auschwitz, gdzie ją zamordowano 29 marca 1943 r.
Innym przykładem nauczyciela zamordowanego w obozie jest Ludwik Stasiak, powstaniec wielkopolski, który poniósł śmierć w 1941 r.
„Dziejową misję Polski wypełnimy”. 85. rocznica utworzenia Tajnej Organizacji Nauczycielskiej – TON
Ocaleni z Auschwitz
Przedstawiam także kilka sylwetek ocalonych z Auschwitz. Zygmunt Kolankowski (1913-1998), historyk prawa i archiwista, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego, został aresztowany przez gestapo 2 listopada 1939 r. Po wojnie tworzył Polską Akademię Nauk, wstąpił do Związku, a za swoje zasługi otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski i Złotą Odznakę ZNP. Władysław Kreowski-Konik (1889-1987), członek ZNP, przed wojną był nauczycielem, w czasie okupacji w ZWZ-AK, został aresztowany przez Niemców i przewieziony do Auschwitz (numer obozowy 45 028). Przebywał tam od lipca 1942 r. do grudnia 1944 r. Następnie – w Buchenwaldzie.
Przeżył wojnę na stałe okaleczony, pracował w oświacie i działał w organizacjach kombatanckich. Mimo zaangażowania w działania PZPR był prześladowany za akcje upamiętnienia zbrodni katyńskiej. W latach 80. został uznany za najstarszego żyjącego więźnia Auschwitz. Za swe zasługi otrzymał Krzyż Kawalerski Odrodzenia Polski, Krzyż Partyzancki, Złotą Odznakę ZNP, Medal KEN.
Obóz przeżył także Antoni Dobrowolski (1904-2012), przed wojną prezes Oddziału ZNP w Wasilkowie, a następnie – Oddziału Powiatowego ZNP w Rawie Mazowieckiej. W czasie okupacji prowadził tajne nauczanie. Aresztowany przez gestapo i w czerwcu 1942 r. przewieziony do Auschwitz (numer obozowy 38 081). Wiosną 1943 r. wywieziony do Gross-Rosen, a następnie do Sachsenhausen, gdzie przebywał do końca wojny. Po wyzwoleniu obozu dotarł na Pomorze Zachodnie, gdzie już pozostał. Pracował jako nauczyciel i dyrektor szkoły. Organizował w Dębnie ZNP, był m.in. prezesem oddziału. Za zasługi został odznaczony Złotą Odznaką ZNP i odznaczeniem za tajne nauczanie ZNP-TON.
Jadwiga Elżbieta Bojanowska (1905-2002) związała się z ZNP jeszcze w okresie przedwojennym, po klęsce wrześniowej była żołnierzem ZWZ-AK, prowadziła tajne nauczanie. Aresztowana w 1943 r. przez gestapo, więziona i torturowana, została przewieziona do Auschwitz-Birkenau. W obozie przebywała od lipca 1943 r. o 17 stycznia 1945 r. (numer 50 200). Przeżyła ewakuację obozu, tzw. marsz śmierci, znalazła się w Ravensbruck. Po wojnie prześladowana przez Służbę Bezpieczeństwa za swa działalność społeczną. Pracowała w Liceum Pedagogicznym w Płocku, działała w ZNP oraz w Polskim Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych. Otrzymała Krzyż Oświęcimski, Złotą Odznakę ZNP oraz Medal KEN.
„Przeszłość jest kluczem do zrozumienia teraźniejszości”. XXXIX Nauczycielskie Dni Pamięci i Pokoju
Czcząc pamięć…
Warto zaznaczyć, że jedną z ważnych postaci dla naszej organizacji, które poniosły śmierć, była Zofia Prauss, żona Ksawerego Praussa, działacza ZNP, pierwszego ministra oświaty II RP (i członka komitetu redakcyjnego Głosu Nauczycielskiego). Była żołnierzem ZWZ-AK, aresztowana w 1942 r., trafiła najpierw na Majdanek. Zamordowana w Auschwitz przed 27 stycznia 1945 r.
Należy zaznaczyć, że blisko 5,6 tys. nauczycieli trafiło do niemieckich obozów koncentracyjnych, najwięcej do Auschwitz, w sumie zginęło w nich ponad 2,8 tys., z tej liczby najwięcej zamordowano w KL Auschwitz-Birkenau (944 osoby), z czego większość to członkowie ZNP. Cytując za Głosem Nauczycielskim z 2010 r.: „Już w pierwszym transporcie, który przybył z Tarnowa 14 czerwca 1940 r., w grupie 728 więźniów – Polaków i polskich Żydów – było 25 nauczycieli, a w drugim z Wiśnicza (20 czerwca 1940 r.) na 313 osób 15 było nauczycielami”.
Czcząc pamięć pomordowanych w Auschwitz pamiętajmy też o członkach Związku, którzy również w tym miejscu oddali swe życie.
Bibliografia:
>> Archiwum Muzeum AK w Krakowie
>> Archiwum ZG ZNP w Warszawie
>> W. Długoborski, F. Piper (red.) „Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu”, t. I-V, Oświęcim Brzezinka, 1995
>> F. Piper „Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań 1945-1990”, Oświęcim 1992
>> W. Salański „Z obu stron drutów”, Głos Nauczycielski nr 19, 12 maja 2010 r.
>> A. Rożanowicz „Pomoc więźniom przypłaciła życiem”, w: „Gość Niedzielny” Katowice, 20 lutego 2005
>> A. Milke „Działalność Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych w Płocku w latach 1946-1949”, „Notatki Płockie”, 1989
>> E. Wiśniewska „Dzieje Liceum Pedagogicznego w Płocku (1945-1969)”, „Notatki Płockie”, 3/176, 1998
>> E. Zając „Pomiędzy wojnami światowymi 1918-1939. Oświata i szkolnictwo. Życie kulturalne. Szkolnictwo podstawowe i średnie. Nauczycielski ruch związkowy. Związek Nauczycielstwa Polskiego w: Sanok. Dzieje miasta”, pod redakcją F. Kiryka, Kraków 1995, s. 580–582