W 2024 r. obchodzimy 85. rocznicę powołania do życia Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON). Tajna Organizacja Nauczycielska to kryptonim podziemny Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). O tajnym nauczaniu napisano wiele artykułów, także publikowanych w Głosie Nauczycielskim z okazji kolejnych rocznic powstania TON. Niemniej jednak przypomnienie tego wydarzenia i związanego z nim rozwoju tajnego szkolnictwa, będącego ewenementem na skalę światową, jest uzasadnione. O fenomenie TON pisze w Głosie Nauczycielskim dr Piotr Wierzbicki z ZNP Kraków-Śródmieście i Muzeum AK w Krakowie.
Na zdjęciu: Członkowie kierownictwa TON, którzy przeżyli wojnę: Kazimierz Maj, Czesław Wycech, Teofil Wojeński, Wacław Tułodziecki. Na zdjęciu brakuje Zygmunta Nowickiego (zginął w 1944 r.). Fot. Archiwum ZNP
Na każdym z nas, który uważa się za dobrego Polaka ciąży obowiązek informowania swoich najbliższych sąsiadów i współpracowników o tym jak należy się zachować dla dobra i pracować ze względu na dobro sprawy polskiej […] na młode pokolenie oddziaływać w duchu prawdziwie obywatelskim
Z „Instrukcji TON dla pracowników oświatowych w sprawie walki cywilnej”
Polskie nauczycielki należy od razu bezwzględnie wykluczyć z nauczania, ponieważ posiadają nierównie większy wpływ na polityczne wychowanie dziecka niż nauczyciele
Hans Frank „Generalne polityczno-edukacyjne założenia – 25 XI 1939 r. Memorandum Urzędu do Sprawa Polityki Rasowej NSDAP”
TON została założona 26 października 1939 r. przez Zygmunta Nowickiego (1881-1944), prezesa ZNP i doświadczonego konspiratora jeszcze z czasów carskich (prezes Nowicki prowadził tajne nauczanie w zaborze rosyjskim) oraz czterech innych przedstawicieli Związku, będących zarazem członkami Prezydium Zarządu Głównego ZNP, czyli: Kazimierza Maja, Wacława Tułodzieckiego, Teofila Wojeńskiego i Czesława Wycecha.
Zdecydowali ono wówczas, że ZNP przechodzi do działalności podziemnej, przyjmując kryptonim Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Proponowana była też inna nazwa tej organizacji i miała ona brzmieć Towarzystwo Oświatowe Niepodległość, co zaproponował Kazimierz Maj. Jak wspominał Czesław Wycech, w razie „wsypy” skrót TON miał być różnie rozwijany (np. Tajna Organizacja Narodowa lub Towarzystwo Oświatowo-Niepodległościowe), by nie zdradzać środowiska społecznego (Cz. Wycech „Z dziejów tajnej oświaty”, Nasza Księgarnia, 1964).
Za główny cel organizacji uznano przede wszystkim wznowienie nauczania i opiekę nad polską młodzieżą, nauczycielami wraz z ich rodzinami. Warto zaznaczyć, że ZNP jeszcze przed wybuchem wojny przewidywał konieczność podjęcia pracy konspiracyjnej i opieki nad młodzieżą, nauczycielstwem oraz strukturą i majątkiem związkowym. Szczególna rolę przeznaczono tu nauczycielkom, które w zastępstwie powołanych do walki mężczyzn nauczycieli miały przejąć zasadnicze obowiązki organizacyjne i pracę edukacyjno-opiekuńczą.
Wspomina o tym m.in. instrukcja do nauczycielstwa zrzeszonego w ZNP w sierpniu 1939 r. przez Władysława Sieńko prezesa ZNP w okręgu krakowskim i senatora RP. „Zwracam się do Pań Koleżanek które jako polskie Kobiety i Nauczycielki niechaj ujmą w Swe ręce tak pracę jak i opiekę w Swym środowisku, a każdy posterunek powierzony Ich opiece niech uczynią wielką i niezdobytą twierdzą, moralną i gospodarczą”.
Generalnie prezes Sieńko apelował, aby: „Nauczycielstwo zorganizowane w Z.N.P. musi wykazać swój spokój, równowagę, zdolności organizacyjne i całkowite ofiarność w tej wielkiej dla Państwa Polskiego chwili”. Tak też się stało, bowiem zarówno zaraz przed wybuchem walk wspierano Wojsko Polskie i państwo materialne (ukazało się wiele artykułów na ten temat w Głosie Nauczycielskim), a potem gdy rozpoczęła się walka i Niemcy wraz sowietami napadli na Polskę, nauczyciele zrzeszeni w ZNP w liczbie kilku tysięcy podjęli walkę wraz całym społeczeństwem, często płacąc za to najwyższą cenę.
Jeszcze w trakcie trwania wojny obronnej 1939 r. tj. 1 października 1939 r. w okupowanej przez Niemców Warszawie, gdy toczyły się jeszcze walki w okolicy Kocka i trwała obrona Helu, w gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia przy alei Szucha 25 miało miejsce spotkanie, któremu przewodniczył Kazimierz Szelągowski (pełnił funkcję kierownika resortu). Oprócz niego na spotkaniu był obecny Zygmunt Nowicki, prezes ZNP, który był członkiem rady obrony Warszawy przy prezydencie Stefanie Starzyńskim, oraz Tadeusz Mikułowski z kierownictwa Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych.
W czasie obrad zdecydowano, że wystosowana zostanie prośba do niemieckiej komendantury miasta Warszawy o wydanie zgody na podjęcie nauki w szkołach powszechnych (podstawowych) i średnich (gimnazja i licea). Otrzymano taką zgodę już 2 października. Jednakże dopiero w połowie listopada udało się uruchomić większość szkół. Zgoda niemiecka na otwarcie szkół – podobnie jak w przypadku większości miast polskich – była podyktowana względami praktycznymi i taktycznymi, bowiem dzięki temu okupant mógł w łatwy sposób zlokalizować nauczycieli uznawanych za tę najgroźniejszą dla okupanta część polskiej inteligencji.
Akcje eksterminacyjne wobec polskiej edukacji podjęto już z początkiem listopada. Symbolem jest tu Sonderaktion Krakau z 6 listopada 1939 r. – aresztowanie nauczycieli akademickich uczelni krakowskich – czy też Zweiet Sonderaktion Krakau z 9 listopada 1939 r. – aresztowanie nauczycieli krakowskich szkół średnich. Działania eksterminacyjne podjęto w całej Polsce, trwały one zresztą przez całą okupację, ale największe nasilenie takich akcji miało miejsce w latach 1939-1941 (o czym szerzej we wcześniejszych artykułach w Głosie Nauczycielskim).
Nauczycieli rozstrzeliwano w masowych egzekucjach, wywożono do obozów koncentracyjnych czy też na roboty przymusowe. Jednocześnie prowadząc terror Niemcy zamykali uczelnie wyższe a następnie do końca listopada szkoły średnie. Do końca grudnia 1939 r. okroili program szkół powszechnych wyrzucając z niego literaturę polską, historię i geografię. Pozostawiono szkoły zawodowe, które miały kształcić na potrzeby przemysłu niemieckiego.
W tym też czasie likwidowano samorząd nauczycielski, a 1 listopada 1939 r. zdelegalizowano ZNP pod okupacją niemiecką. Związek został też uznany przez okupanta sowieckiego za wrogą organizację wobec ZSRS. Na ziemiach wschodnich pod sowiecka kontrolą od grudnia do wiosny 1940 roku wywieziono także tysiące nauczycieli na Syberię do obozów pracy (gułagów) bądź zamordowano. Podjęto sowietyzacje i ukrainizację szkolnictwa na wszystkich szczeblach.
Jednak mimo tej tragedii nauczyciele podjęli walkę w obronie polskiej edukacji i dla ratowania polskiej młodzieży przed germanizacja i sowietyzacją. Już podczas kształtowania się TON, na samym początku doszło do podziału kompetencji pośród kierownictwa. Wojeńskiemu przydzielono organizację tajnego nauczania, z kolei Tułodziecki zajął się działalnością wydawniczą i samopomocą dla nauczycieli. Natomiast Maj podjął się utrzymania łączności ze strukturami politycznymi i wojskowymi kształtującego się Polskiego Państwa Podziemnego. Zygmunt Nowicki sprawował ogólne kierownictwo.
W grudniu 1939 r. powstała Międzystowarzyszeniowa Komisja Porozumiewawcza Organizacji i Stowarzyszeń Nauczycielskich. Wówczas także określono kierunki działań w konspiracyjnej oświacie. Był to wynik wydarzenia z 8 grudnia 1939 r. Wówczas to z inicjatywy TON w Warszawie doszło do spotkania działaczy wszystkich najważniejszych przedwojennych stowarzyszeń i związków oświatowych. I tak w imieniu ZNP występował Czesław Wycech, ze Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycieli Szkół Powszechnych obecny był Michał Siciński, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych reprezentował Tadeusz Mikułowski, z Towarzystwa Nauczycieli Szkół Zawodowych był obecny Kazimierz Wróblewski. Ze Stowarzyszenie Dyrektorów Szkół Prywatnych oddelegowano Teofila Wojeńskiego a ze Stowarzyszenia Dyrektorów Szkół Państwowych przybyła Helena Kasperowiczowa.
Kierunki działań były następujące – w oświacie: a) odbudowa polskich struktur w tym struktur związkowych na obszarze okupacji niemieckiej oraz jeśli to możliwe sowieckiej; b) umacnianie polskości w szkolnictwie powszechnym kontrolowanym przez Niemców ale też i sowietów; c) organizacja tajnego nauczania na poziomie szkół średnich i wyższym; d) wprowadzenie tajnego nauczania przedmiotów zakazanych w szkole powszechnej tj. historii, geografii i języka polskiego.
W przypadku odbudowy struktur udało się to tylko ZNP przekształconemu w TON, która swymi działaniami objęła w miarę możliwości cały obszar II RP a w największym wymiarze tereny Generalnego Gubernatorstwa. Warto zaznaczyć, że powstały okręgi TON lwowski, wileński i białostocki.
Lata 1939-1940 to proces kształtowania struktur tajnego nauczania jednak dynamizacja pracy nastąpiła w latach 1941-1942. Pod koniec 1941 r. zalecono tworzenie tajnych klas I i II gimnazjum przy szkołach powszechnych. Na poziomie ostatnich klas gimnazjum i liceum tajnego nauczania młodzież a często i nauczyciele byli zaangażowani w konspirację ZWZ-AK i Szare Szeregi. Oprócz symbolicznej rodziny Bytnarów związanej jeszcze przed wojną z ZNP, warto wymienić Zofię Zawadzką, siostrę Tadeusza ps. „Zośka”, czy też prof. Kazimierza Kumanieckiego, kierownika Akcji „N” BIP KG AK, albo ks. Stefana Piotrowskiego, kapelana AK, działającego w tajnym nauczaniu podobnie jak Stefan Wyszyński, późniejszy prymas Polski.
Struktury TON najpełniej rozwinęły się w 1942 r., kiedy doszło do podziału na okręgi z Okręgowymi Biurami Szkolnymi, oddziały (tzw. trójki) powiatowe oraz trójki gminne (ogniska). Uczestnicy tajnego nauczania otrzymywali wynagrodzenie ze struktur cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego tj. Delegatury Rządu na Kraj. Można więc powiedzieć, że TON stała się częścią składową Polskiego Państwa Podziemnego (PPP).
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Departamentem Oświaty i Kultury PPP od 1940 r. kierował Czesław Wycech, i jak pisze Wiesław Jan Wysocki w Biuletynie IPN „Wycech nie odszedł z TON, a to oznaczało swoistą unię personalną między strukturami Polskiego Państwa Podziemnego. Fuzja organizacyjna między TON a Departamentem nie nastąpiła, ale tajne nauczanie – już wówczas prowadzone na szeroką skalę – nadzorowali zarówno działacze TON, jak i władze Departamentu Polskiego Państwa Podziemnego. Często lokalny kierownik TON stawał się przedstawicielem Delegatury Rządu na Kraj.”.
Powyższe fakty jednoznacznie wskazują, że TON i jego struktury od swego zarania stanowiły element PPP, odpowiedzialny za tajne nauczanie na terenie okupowanej Polski. Warto zaznaczyć, że TON to także kształcenie na poziomie podchorążówek, co objęło kilkanaście tysięcy elewów oraz prowadzenie studiów medycznych i wiele innych dziedzin. To też stanowi wkład tej organizacji w walkę zbrojną, bowiem wykształceni podoficerowie w latach 1943-1944 brali udział w bezpośredniej walce z okupantem w Akcji „Burza” czy Powstaniu Warszawskim.
Czas największe aktywności TON-u to lata 1943-1945. Organizacja posiadała własne tajne wydawnictwo – Towarzystwo Wydawnicze „Załoga” (1944). Był to konspiracyjny kryptonim Naszej Księgarni. Wydawnictwo opublikowało m.in. Arkadego Fidlera „Dywizjon 303”, Józefa Kisielewskiego „Ziemia gromadzi prochy”, Winstona Churchilla „Krok za krokiem” oraz wydawało pismo „Oświata i Kultura”.
Skala osiągnięć TON to objęcie tajnym nauczaniem ponad 70 proc. uczniów przedwojennych szkół powszechnych, co daje ponad 1,5 miliona dzieci oraz ponad 100 tysięcy uczniów szkół średnich oraz studentów. Jeśli chodzi o skalę strat przyjmuje się liczbę około 10 tysięcy ofiar pośród nauczycieli bezpośrednio zaangażowanych w tajne komplety, nie licząc tych zamordowanych w ramach różnych akcji niemieckich.
Liczba zaangażowanych pedagogów w najbardziej newralgicznym okresie wynosiła ok. 30 tysięcy nauczycieli. Jednak ogólna liczba uczestników w całym okresie trwania tajnej edukacji to blisko 50 tysięcy osób.
Symbolem męczeństwa polskich nauczycieli stał się Marian Batko, nauczyciel śląski zamordowany w KL Auschwitz, ale obok niego warto wymienić Janinę Klatt, nauczycielkę nazywaną „Siłaczką z Wielkopolski” uczącą w Katowicach, zaangażowaną też oprócz TON w pomoc dla więźniów z KL Auschwitz. Za swe działania poniosła najwyższą ofiarę tj. oddała życie po aresztowaniu i torturach, zamordowana w Auschwitz 29 marca 1943 roku. Takich przykładów było wiele.
Byli także liczni bohaterowie ze struktur regionalnych TON, np. w Białymstoku – Maria Kolendo, twórczyni TON na poziomie szkół średnich i podstawowych w mieście i okolicach. Czy Jan Smoleń (1901 – 1945), członek krakowskiego i śląskiego TON.
Tajna Organizacja Nauczycielska, wyjątkowa w swej skali oraz zasięgu, stanowiła ewenement na skalę światową. Dziś gdy praca pedagoga i nauczyciela w Polsce jest często podważana, a na pewno niedoceniana, warto o tym przypominać, nie tylko w momentach rocznic. Lapidarnym, ale jakże istotnym stwierdzeniem i posumowaniem całokształtu prac za lata 1939-1945 TON są zdania wypowiedziane przez prof. Walerego Goetla, członka TON i twórcy tajnego nauczania na AGH w Krakowie: „Jestem pełen podziwu dla postawy tych profesorów, którzy przeszli przez piekło obozów koncentracyjnych, a mimo to zdecydowali się na uruchomienie szkoły o polskim języku wykładowym, obsadzonej przez polskich profesorów, w której będzie się pomagać naszej młodzieży do przetrwania czasu wojny. […] W konspiracji rozwijaliśmy pracę nad przygotowaniem rozwoju nauki i kształcenia młodych kadr po wojnie.”.
Bo właśnie powojenna przyszłość narodu i oraz dzieci i młodzieży leżała na sercu wszystkich pedagogów działających w tajnym nauczaniu.
Dr Piotr Wierzbicki
Historyk, ZNP Kraków-Śródmieście
Bibliografia
>> Archiwum ZG ZNP w Warszawie
>> Archiwum Okręgu Małopolskiego ZNP w Krakowie
>> Archiwum Oddziału ZNP Kraków-Śródmieście
>> Chmielarz, Tajna Organizacja Nauczycielska, „Biuletyn Informacyjny” 2021, nr 1.
>> Chmielarz, Polskie Państwo Podziemne, Warszawa 2007
>> Chrobaczyński „Szkolnictwo krakowskie w latach drugiej wojny światowej (1939-1945)”, Kraków 1993
>> Tajna Organizacja Nauczycielska. Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego podczas okupacji hitlerowskiej 1939-1945”, (red.) W. Panek, A. Ryś, D. Sala, (red. naukowa) P. Wierzbicki, Kraków 2016 i 2021
>> Wierzbicki „Walka okupanta niemieckiego z polską inteligencją – 80 lat temu miała miejsce Zweite Sonderaktion Krakau. Przyszli po nauczycieli”, Głos Nauczycielski nr 51-52 z 18-25 grudnia 2019 r.
>> Wierzbicki „Marian Batko i inni nauczyciele Tajnej Organizacji Nauczycielskiej – więźniowie i ofiary KL Auschwitz”, Głos Nauczycielski nr 5 z 29 stycznia 2020 r.
>> Wierzbicki „Wspomnienie o Adamie Smulikowskim (1906-1989) – działaczu ZNP i żołnierzu AK”, Głos Nauczycielski nr 8 z 19 lutego 2020 r.
>> Wierzbicki „99 lat temu urodził się Jan Bytnar. Jego rodzice byli nauczycielami, zasłużonymi działaczami Związku”, Głos Nauczycielski nr 20-21 z 13-20 maja 2020 r.
>> Wierzbicki „Smulikowscy, Bytnarowa, Kamiński i inni – członkowie ZNP i ich rodziny w Powstaniu Warszawskim”, Głos Nauczycielski nr 33-34 z 12-19 sierpnia 2020 r.
>> Wierzbicki „Walka okupanta niemieckiego z polską inteligencją i nauczycielami – Zweite Sonderaktion in Krakau w dokumencie dr Jana Bałabuszyńskiego z Archiwum ZNP Zarządu Okręgu Małopolskiego w Krakowie”, Ogólnopolski Kwartalnik Poświęcony Żołnierzom Wyklętym „Wyklęci” nr 2(18) kwiecień-czerwiec 2020 r.
>> Wierzbicki „Historia Związku Nauczycielstwa Polskiego i jego działalności na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie”, Kraków 2016 – wystawa
>> W.J. Wysocki , Tajne nauczanie Biuletyn IPN 2022, nr 10
>> Wierzbicki Bojownicy niepodległości. Tajna Organizacja Nauczycielska – kryptonim Związku Nauczycielstwa Polskiego (1939-1945)
>> Tenże , 100-lecie polskiej szkoły oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego na Górnym Śląsku (2024);
>>Tenże, Historia naszą dumą (2024 folder historyczny dla ZNP Białystok).
Kraków. Trwają uroczyste obchody 115. rocznicy powstania ZNP i 81. rocznicy powstania TON
Ślad po nich nie zginie. Tajne nauczanie w Częstochowie i rejonie w czasie II wojny światowej
Tak ZNP w Białymstoku świętował 80. rocznicę powstania TON i Dzień Edukacji Narodowej
Walczyli, czyniąc dobro. Tablica poświęcona Tajnej Organizacji Nauczycielskiej odsłonięta w Łomży
Sekretarz generalny Międzynarodówki Edukacyjnej o fenomenie tajnego nauczania w okupowanej Polsce
TVP Historia pokaże film „Indeks i karabin” o tajnym nauczaniu i TON (podziemny kryptonim ZNP)
„Dziejową misję wypełnimy”. W październiku 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska