W Powstaniu Warszawskim brali udział także nauczyciele, członkowie ZNP/TON. A w gmachu Związku na warszawskim Powiślu stacjonowało III Zgrupowanie “Konrad” Armii Krajowej. W ostatnich dniach powstania od niemieckiej bomby zginął (jako ofiara cywilna) ostatni przedwojenny prezes ZNP Zygmunt Nowicki, jeden z przywódców Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Z okazji 80. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego przypominamy nasze publikacje na temat polskich nauczycieli – bohaterów walczącej stolicy.
Na zdjęciach: Gmach ZG ZNP po zakończeniu budowy w 1932 r. (zbiory NAC). Obok tablica upamiętniająca powstańców z III Zgrupowania „Konrad” wmurowana w ścianę budynku (fot. Adrian Grycuk/CC BY-SA 3.0 PL). Kompozycja – Głos Nauczycielski
Polscy nauczyciele zrzeszeni w Związku Nauczycielstwa Polskiego włączyli się w szeroko w działalność konspiracji niepodległościowej już w pierwszych tygodniach po Wrześniu’ 39. Zgodnie zresztą z żywą w szeregach Związku tradycją niepodległościową, sięgająca walki o wolność Polski jeszcze w okresie zaborów i I wojny światowej (1905-1918).
Sam Związek przeszedł do konspiracji już jesienią 1939 r. przyjmując konspiracyjną nazwę Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (kryptonim ZNP). Przystąpił też do organizowania tajnej oświaty polskiej, stając się głównym filarem konspiracyjnej działalności edukacyjnej Polskiego Państwa Podziemnego (PPP). Ta rola ZNP jest dziś często przemilczana, w wielu źródłach można przeczytać, że to nauczyciele powołali Tajną Organizację Nauczycielską, lecz brakuje konkretu – że TON była konspiracyjnym wcieleniem ZNP.
Na czele TON stała tzw. Centralna Piątka z Zygmuntem Nowickim (1881-1944), ostatnim przedwojennym prezesem Związku. Niestety legendarny przywódca Związku ginął w zbombardowanym schronie 29 września 1944 r. Jego nazwisko znajduje się dziś na liście cywilnych ofiar powstania.
Nauczyciele, oprócz tego, że zgodnie ze swoim powołaniem wypełniali – jak głosiła Odezwa TON – “dziejową misję” edukacyjną, walczyli także z bronią w ręku w szeregach Armii Krajowej. 1 sierpnia 1944 r. wielu stanęło na powstańczych barykadach, wielu poległo w kolejnych tygodniach walk, oddając życie za wolność.
Wśród najbardziej znanych członków ZNP – uczestników Powstania Warszawskiego – należy wymienić m.in. Aleksandra Kamińskiego (1903-1978), redaktora „Biuletynu Informacyjnego”, ideowego twórcę Szarych Szeregów, oficera AK, a także Zdzisławę Bytnar (1901-1994) ps. „Sława” lub „Sławska”, matkę słynnego „Rudego”, która jako oficer AK była współorganizatorką Poczty Polowej w Śródmieściu. Do ZNP wstąpiła w 1920 r. wraz mężem Stanisławem Bytnarem, legionistą, bohaterem bitwy pod Krzywopłotami.
Kolejni bohaterowie z legitymacją ZNP to Maria Irena Mileska (1908-1988) ps. „Jaga”, przedwojenna czynna działaczka związkowa i harcerska, walczyła w środkowym Śródmieściu i była odpowiedzialna za organizację patroli łączności; Karol Makuch (1885-1944), legionista, wieloletni sekretarz i skarbnik Związku, a później współpracownik legendarnego prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego; Teofil Budzanowski (1893-1951), nauczyciel, uczestnik strajku szkolnego w 1905 r., był członkiem ZNP i twórcą jego struktur w Rypinie oraz wielu, wielu innych…
>> Przypominamy niektóre publikacje Głosu Nauczycielskiego:
Historia w murach zapisana. Powstanie Warszawskie z perspektywy ulicy Juliana Smulikowskiego
75 lat temu zginął w zbombardowanym schronie… Bohater ZNP i TON Zygmunt Nowicki
Nauczyciele w Powstaniu Warszawskim i w polskim podziemiu. Cześć ich pamięci!
W czwartek przypada 78. rocznica śmierci poety Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
Gdy runęły kordony. Opowieść o Karolu Makuchu – legioniście, związkowcu, nauczycielu
>> Więcej tekstów historycznych można znaleźć tutaj