W tym roku mija 107 lat od odzyskania przez Polskę niepodległości. Z dumą przypominamy, że członkowie i członkinie Związku Nauczycielstwa Polskiego* stanęli w pierwszym szeregu walczących o Niepodległą!
Na zdjęciu: Naczelnik Państwa Józef Piłsudski odbiera defiladę oddziału piechoty na dworcu kolejowym. Na jego mundurze widać krzyż Virtuti Militari i znak oficerski „Parasol”, 1919-1920, fot. NAC, Instytut Józefa Piłsudskiego
Motto
Obok pracy wojskowej, która byt nasz utrwaliła, utrwaliła swą krwią, jesteście tymi, którzy w prawdziwym odrodzeniu Polski i odrodzeniu człowieka polskiego macie największe prawo do zasługi. Życie wasze płynęło w tej samej ciężkiej pracy, w jakiej płynęło życie żołnierskie
Józef Piłsudski
z przemówienia na V Zjeździe Delegatów ZPNSP, 10 września 1923 r.
Nauczyciele związkowcy walczyli o niepodległą Polskę, prowadząc nauczanie w języku polskim wbrew zakazom zaborców, a także podejmując akcję zbrojną w szeregach polskich formacji wojskowych, w tym Legionów Polskich i Polskiej Organizacji Wojskowej. Związek Nauczycielstwa Polskiego narodził się 120 lat temu – w 1905 r. – jako organizacja nauczycieli patriotów, którzy podjęli walkę o polską szkołę i nauczanie w języku polskim, ale za cel stawiali sobie również odrodzenie wolnej i niepodległej Polski.
Współtwórca Związku Julian Smulikowski w 1908 r. zaangażował się w tworzenie we Lwowie Związku Walki Czynnej, którego przywódcą był Józef Piłsudski. W kolejnych latach nastąpiło zacieśnienie współpracy nauczycieli związkowców z Galicji z Józefem Piłsudskim, a w 1914 r. struktury związkowe stały się ważną częścią bazy werbunkowej do Legionów Polskich.
Tacy przywódcy Związku jak Stanisław Nowak i Julian Smulikowski, a także znani działacze naszej organizacji – Marian Falski (autor słynnego „Elementarza”) czy Ksawery Prauss (późniejszy pierwszy minister oświaty wolnej Polski) byli zaangażowani w działalność Naczelnego Komitetu Narodowego w Galicji, który był zapleczem politycznym i finansowym Legionów Polskich.
Pamiętny listopad
11 listopada 1918 r., po 123 latach zaborów, nasz kraj wrócił na mapę Europy. Tego dnia Józef Piłsudski otrzymał od Rady Regencyjnej władzę wojskową, a niedługo później – pełnię władzy.
I właśnie wtedy – gdy na ulicach Warszawy trwało rozbrajanie żołnierzy niemieckich, a przez miasto przetaczały się niepodległościowe manifestacje – na zebraniu działaczy Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego działającego w Galicji oraz Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych (ZNPSP), utworzonego w 1916 r. na terenie byłego zaboru rosyjskiego, zapadła decyzja o połączeniu obu nauczycielskich organizacji.
To wielce symboliczne, że o zjednoczeniu zdecydowano właśnie 11 listopada. Była to naturalna decyzja – obydwie organizacje to był ten sam Związek. Łączył je ten sam program, te same idee i wartości, łączyli je ludzie tacy jak Ksawery Prauss. Dzieliła jedynie granica zaborów, a kiedy ona upadła, jedność stała się czymś oczywistym. Na zebraniu związkowców w Warszawie nieobecny był Julian Smulikowski, który w tym czasie brał udział w walkach o Lwów.
Związek ma Głos
Przyjęto nazwę Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP), wskazano Warszawę na miejsce siedziby organizacji. Organem prasowym Związku (tak jak poprzednio Zrzeszenia) był Głos Nauczycielski, wydawany od 1 czerwca 1917 r. Co warte podkreślenia, członek Komitetu Redakcyjnego Głosu Nauczycielskiego Ksawery Prauss 17 listopada 1918 r. został pierwszym ministrem oświaty wolnej Polski. Przedstawił on słynny program oświatowy Praussa, który stał się podstawą tworzenia systemu oświaty w odradzającym się po latach niewoli państwie polskim.
Już w drugim akapicie tego dokumentu pojawiły się znamienne słowa: „Na wstępie ministerstwo uważa za konieczne ustalić byt nauczających, by umożliwić im całkowite oddanie się pracy pedagogicznej i zapewnić należne stanowisko”. Na pierwszy plan wysunięta została sprawa uchwalenia tymczasowego dekretu o regulacji płac nauczycieli wszystkich szczebli szkolnictwa oraz pracowników naukowych. Określono także, że obowiązek szkolny ma trwać siedem lat i że szkoła powszechna będzie bezpłatna oraz przeznaczona dla dzieci wszystkich sfer społecznych (źródło: Głos Nauczycielski nr 5 ze stycznia 1919 r.).
Zjazd zjednoczeniowy nowego Związku odbył się w kwietniu 1919 r.
U boku Marszałka
Historia Związku Nauczycielstwa Polskiego jest ściśle związana z postacią Józefa Piłsudskiego – ojca polskiej Niepodległości. Nauczyciele znajdowali się bowiem wśród najbliższych współpracowników Komendanta, a później Marszałka, a w 1921 r. Józef Piłsudski został honorowym członkiem ZNP.
– Już od 1901 r. Piłsudski współpracował z takimi postaciami jak Julian Smulikowski czy też Ksawery Prauss, byli to późniejsi wybitni członkowie ruchu nauczycielskiego i ZNP. Pierwszy z nich został wiceprezesem naszej organizacji i był twórcą potęgi organizacyjnej i finansowej Związku, drugi zaś został pierwszym ministrem oświaty u zarania Niepodległej – przypomina dr Piotr Wierzbicki, historyk z Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa „Nila”, członek Oddziału ZNP Kraków-Śródmieście.
Odradzać dusze ludzkie
W 1923 r., w wolnej już Polsce, Józef Piłsudski tak podsumował wkład nauczycieli w odzyskanie niepodległości: „Obok pracy wojskowej, która byt nasz utrwaliła, utrwaliła swą krwią, jesteście tymi, którzy w prawdziwym odrodzeniu Polski i odrodzeniu człowieka polskiego macie największe prawo do zasługi. Życie wasze płynęło w tej samej ciężkiej pracy, w jakiej płynęło życie żołnierskie” (źródło: Głos Nauczycielski nr 13-15 z 15 października 1923 r.).
Słynne te słowa Marszałek (już wtedy członek honorowy Związku) wypowiedział 10 września 1923 r. do delegatów na V Zjazd Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, którego był gościem.
„Stanęliście, Szanowni Panowie i Szanowne Panie, do pracy odrodzeni w odrodzonej Polsce, do pracy odrodzenia serc, odrodzenia dusz, które w niewoli się plugawiły i w niewoli nieraz nikczemniały. Odradzać dusze ludzkie, zmienić człowieka, zrobić go lepszym, zrobić go wyższym, zrobić go potężniejszym i silniejszym, to jest wasze zadanie” – tak Marszałek przemawiał do delegatów.
– Nie bez powodu Józef Piłsudski został w maju 1921 r. honorowym członkiem naszej organizacji i nie był to tylko gest. Było to ze strony Marszałka faktyczne docenienie wkładu Związku w odzyskanie przez Polskę niepodległości – podkreślał w Głosie Nauczycielskim dr Piotr Wierzbicki.
Bibliografia
- Piotr Wierzbicki „Trąbki zagrały do ataku” Głos Nauczycielski nr 37-38 z 10-17 września 2025 r.
- Piotr Wierzbicki „Największe prawo do zasługi”, Głos Nauczycielski nr 47-48 z 20-27 listopada 2024 r.
- Piotr Wierzbicki „Nauczyciel, patriota, piłsudczyk”, Głos Nauczycielski nr 18-19 z 29 kwietnia – 6 maja 2020 r.
- Piotr Wierzbicki „Dla Niepodległej”, Głos Nauczycielski nr 47 z 20 listopada 2019 r.
- Witold Salański „Witaliśmy wolność”, Głos Nauczycielski nr 46 z 14 listopada 2018 r.
- Witold Salański „O to walczył >>Kotwicz<<”, Głos Nauczycielski nr 13 z 27 marca 2019 r.
*Artykuł ukazał się w ramach wkładki Nasza Historia (publikacja Związku Nauczycielstwa Polskiego z okazji Narodowego Święta Niepodległości) w Głosie Nauczycielskim nr 45-46 z 5-12 listopada 2025 r.
>> Więcej o historii ZNP:
https://glos.pl/tag/nasza-historia
Koledzy i Koleżanki ze Związku. Bojownicy o wolność
Przypominamy nazwiska kilku członków ZNP, którzy w pierwszym szeregu walczyli o Niepodległą. To tylko przykłady, bo walczących było więcej!
Julian Smulikowski (1880-1934) – współtwórca Związku, jego długoletni wiceprezes, bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego (wspólnie działali w PPS). Jego lwowskie mieszkanie było w latach 1906-1914 azylem dla członków organizacji nauczycielskich i niepodległościowych związanych z Piłsudskim. Działał w Związku Walki Czynnej i w Związku Strzeleckim. Organizował wakacyjne kursy uniwersyteckie Związku we Lwowie i w Zakopanem, na których prelegentem był Piłsudski (1913 r.). Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do Legionów, jednak z powodów zdrowotnych okazał się niezdolny do służby frontowej. Z polecenia Piłsudskiego podjął pracę w Naczelnym Komitecie Narodowym, gdzie m.in. kierował biurem Departamentu Organizacyjnego. W grudniu 1916 r. reprezentował Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego na zjeździe organizacji nauczycielskich w Radomiu, na którym utworzono Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych. Pod koniec wojny na zlecenie Polskiej Organizacji Wojskowej objeżdżał wraz z Jędrzejem Moraczewskim Galicję, zachęcając mieszkańców do przyłączenia się do przyszłego państwa polskiego. W listopadzie 1918 r. walczył o polskość Lwowa jako członek Tymczasowego Komitetu Rządzącego (jak informował Głos Nauczycielski, „dwukrotnie przechodził linię bojową, przenosząc potrzebne wojsku wiadomości”). W latach 1919-1921 doprowadził do uchwalenia i wprowadzenia w życie ustawy o przymusowym nauczaniu w Wojsku Polskim.
Klementyna Stattlerówna (1878-1957) – poetka, działaczka związkowa, niepodległościowa i nauczycielka szkół powszechnych. Podczas I wojny światowej służyła w Legionach Polskich pod pseudonimem „Klima”. Pracowała w szpitalu w Zakopanem, gdzie opiekowała się legionistami. Od 1916 r. zaangażowana w działania Polskiej Organizacji Wojskowej. Działania te prowadziła wspólnie z siostrami Heleną (nauczycielką i członkinią Związku) oraz Marią (poetką). Klementyna i Helena były zaangażowane w wojnę polsko-bolszewicką. Po 1920 r. siostry podjęły działalność edukacyjną, oświatową oraz związkową. W latach 1939-1945 działały w tajnym nauczaniu prowadzonym przez Tajną Organizację Nauczycielską (kryptonim wojenny ZNP). W okresie II RP Klementyna była wiceprezeską Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych a potem wiceprezeską ZNP.
Karol Makuch (1885-1944) – od 1910 r. nauczyciel w szkołach ludowych w okolicy Bielska i Białej. 8 sierpnia 1914 r. wstąpił do oddziałów strzeleckich. 30 sierpnia 1914 r. rozpoczął służbę w III batalionie 1. Pułku Piechoty Legionów Polskich. Był delegatem departamentu wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) w Białej (do 10 sierpnia 1915 r.). Od sierpnia 1916 r. dowódca III batalionu 1. Pułku Piechoty Legionów Polskich. Jako podporucznik awansował na adiutanta dowódcy pułku. W latach 1918-1922 łączył służbę w Wojsku Polskim z pracą nauczycielską i działalnością związkową. W 1919 r. został wybrany na sekretarza generalnego Związku, pełnił tę funkcje przez kolejne lata, był również członkiem Zarządu Głównego i skarbnikiem Związku. W latach 30. pracował w ministerstwie oświaty, a w 1935 r. został dyrektorem Państwowego Instytutu Nauczycielskiego w Warszawie. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. służył w komisariacie cywilnym Dowództwa Obrony Warszawy. Następnie pracował w konspiracyjnych strukturach oświatowych Polskiego Państwa Podziemnego. Zginął w masowej egzekucji w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego.
Feliks Koczur (1882-1962) – absolwent seminarium nauczycielskiego w Krakowie, przez trzy dekady pracował w Milówce jako nauczyciel szkoły ludowej i jej kierownik. Brał udział w słynnej Ankiecie w 1905 r., czyli zebraniu w Krakowie, podczas którego utworzono Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji kierowany przez Stanisława Nowaka i Juliana Smulikowskiego. W 1913 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego w Milówce. W sierpniu 1914 r. zorganizował oddział strzelecki w Milówce, który wstąpił do II Brygady Legionów Piłsudskiego. Od września 1914 r. był członkiem Polskiego Komitetu Narodowego w Żywcu, a od stycznia 1915 r. jego delegatem. W latach 1919-1922 był posłem na Sejm, a w latach 1928-1930 zastępcą senatora. W czasie II wojny światowej działał w ZWZ/AK i tajnym nauczaniu (TON).
Seweryn Maciszewski (1892-1973), uczestnik strajku szkolnego w 1905 r. W 1914 r. został żołnierzem Pierwszej Kompanii Kadrowej. Wyszedł w pole 6 sierpnia 1914 r. w ramach 2. plutonu. Po pierwszej reorganizacji przydzielony jako kapral do III batalionu 1. Pułku Piechoty Legionów Polskich. W latach 1915-1917 był w rosyjskiej niewoli, z której uciekł. Po odzyskaniu niepodległości był m.in. kierownikiem szkoły i prezesem ogniska Związku w Żyrardowie. Walczył w wojnie z bolszewikami w 1920 r. (w 10. Dywizji Piechoty). Od 1925 r. podjął pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia. W 1938 r. przejął funkcję kuratora ZNP i zażegnał kryzys związany z zawieszeniem władz związkowych. W czasie II wojny internowany w Rumunii.
Teofil Budzanowski (1894-1959) – nauczyciel, twórca struktur ZNP w Rypinie i Łomży, poseł na Sejm w II RP. W 1914 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Bił się z wrogiem jako żołnierz 6. Pułku Piechoty III Brygady Legionów na Wołyniu. Wziął udział w bitwach pod Kostiuchnówką, Kuklami i Kamieniuchą. Walczył jako ochotnik w wojnie z bolszewikami w 1920 r. Tradycji legionowej i niepodległościowej pozostał wierny do końca, podobnie jak i Związkowi Nauczycielstwa Polskiego. Po 1939 r. w ZWZ/AK. W czasie Powstania Warszawskiego był m.in. zastępcą dowódcy zgrupowania AK „Kryska”. W powstaniu walczyło troje jego dzieci: córka Maria (w 1939 r. broniła Grodna przed Sowietami) oraz synowie Andrzej i Tadeusz. Po wojnie był dyrektorem I Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim. Represjonowany przez władze komunistyczne.
Józef Piłsudski i Związek Nauczycielstwa Polskiego w latach 1901-1923
1901 r. – Józef Piłsudski jako carski więzień ucieka ze szpitala w Petersburgu; jedną z osób, które pomogły mu w ucieczce, był Ksawery Prauss, późniejszy członek ZNP oraz redaktor Głosu Nauczycielskiego.
1901 r. – początek znajomości Józefa Piłsudskiego z Julianem Smulikowskim, późniejszym wiceprezesem ZNP.
1908 r. – Julian Smulikowski zostaje współzałożycielem sekcji lwowskiej Związku Walki Czynnej, organizacji, której twórcą i przywódcą był Piłsudski.
1913 r. (kwiecień) – Józef Piłsudski wygłasza wykład dla nauczycieli we Lwowie, mówi o polskich powstaniach narodowych.
1913 r. (lipiec) – Józef Piłsudski zostaje zaangażowany przez Związek jako wykładowca na Wakacyjnym Kursie Uniwersyteckim w Zakopanem.
1914-1918 – Związek i nauczycielstwo wspierają działania niepodległościowe Legionów Polskich, NKN, Skarbu Wojskowego, Polskiej Organizacji Wojskowej przez bezpośredni udział związkowców w walkach, działanie w strukturach organizacyjnych, wsparcie materialne i lokalowe.
1918 r. – Związek wydaje odezwę w sprawie poparcia dla Józefa Piłsudskiego i rządu Niepodległej Polski oraz udział we władzach (rząd i Sejm) członków organizacji, m.in. Ksawerego Praussa, pierwszego ministra oświaty II RP.
1918 r. (grudzień) – podpisanie przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, premiera Jędrzeja Moraczewskiego i ministra oświaty Ksawerego Praussa dekretu o stabilizacji i wynagrodzeniu nauczycieli szkół powszechnych.
1920 r. – Prezes Stanisław Nowak i wiceprezes Związku przekazują majątek Związku na potrzeby obrony kraju przed najazdem bolszewickim. Związek powołuje Nauczycielski Komitet Obrony Narodowej i mobilizuje nauczycieli do służby w Wojsku Polskim. Odezwa Zarządu Głównego w tej sprawie kończyła się zawołaniem: „Niech żyje Wolność! Niech żyje Niepodległa Rzeczpospolita Ludowa! Niech żyje ukochany Wódz Józef Piłsudski!”.
1921 r. (maj) – III Zjazd Delegatów Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych przyznaje Józefowi Piłsudskiemu honorowe członkostwo Związku.
1923 r. (wrzesień) – Józef Piłsudski zostaje gościem honorowym V Zjazdu Delegatów Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych.
Bibliografia
- Piotr Wierzbicki „W służbie niepodległej”, Głos Nauczycielski nr 49 z 4 grudnia 2019 r.
Julek w mundurze. Wspomnienia Marii Smulikowskiej z czasów walki o Niepodległą
„Złączeni wielkim bólem…”. 85 lat temu cała Polska żegnała Marszałka
Gdy runęły kordony. Opowieść o Karolu Makuchu – legioniście, związkowcu, nauczycielu
Chyliły się sztandary… Jak Związek czcił imieniny Józefa Piłsudskiego?
Marszałek Józef Piłsudski, honorowy członek ZNP. 152. rocznica urodzin twórcy Niepodległej