18 maja o godzinie 10:20 do klasztoru weszli polscy żołnierze. Dowodził nimi ppor. Kazimierz Gurbiel z 12 Pułku Ułanów Podolskich, zawiesił on proporczyk pułkowy i polską flagę. Było to symboliczne zakończenie zmagań o Monte Cassino. Dzięki męstwu polskich żołnierzy udało się przełamać linię Gustawa. Warto podkreślić, że wśród uczestniczących w tych walkach żołnierzy II Korpusu byli także związkowcy z ZNP oraz nauczyciele.
Motto
ZA WASZĄ I NASZĄ WOLNOŚĆ, MY, ŻOŁNIERZE POLSCY, ODDALIŚMY BOGU – DUCHA, ZIEMI WŁOSKIEJ CIAŁO, A SERCE POLSCE.
(Napis na pomniku za Cmentarzem Polskim na Monte Cassino wzgórze 593, Kalwaria)
W historii Polski i Wojska Polskiego mamy wiele przykładów męstwa i wspaniałych zwycięskich bitew – od Grunwaldu (1410 r.) poprzez bitwy pod Orszą (1514 r.), Kircholmem (1605 r.), Kłuszynem (1610 r.), Wiedniem (1683 r). czy też Somosierrą (1808 r.) – po Bitwę Warszawską (1920 r.). Jednakże, mało która z nich została owiana taką legendą jak bój Polaków pod Monte Cassino (11-18 maja 1944 r.). Stanęła do niego armia polskich zesłańców, którzy wyszli z nieludzkiej ziemi – Związku Sowieckiego, gdzie znaleźli się po uderzeniu Sowietów na Polskę 17 września 1939 r. i zajęciu przez nich terenów wschodnich II Rzeczpospolitej (w myśl paktu Ribbentrop-Mołotow).
Owej armii zesłańców przewodził generał Władysław Anders (1892-1970), twórca II Korpusu Polskiego, największej polskiej jednostki wojskowej na zachodzie, która została sformowana 21 lipca 1943 r. i liczyła w maju 1944 r. 48 tys. żołnierzy. W składzie korpusu znajdowały się 3. Dywizja Strzelców Karpackich, 5. Kresowa Dywizja Piechoty, II brygada czołgów, 2. grupa artylerii. Jako część 8 Armii Brytyjskiej polska jednostka brała udział w kampanii włoskiej do jej zakończenia w Bolonii 21 kwietnia 1945 r.
Żołnierze generała Andersa stoczyli on co najmniej trzy wielkie bitwy, nie licząc mniejszych walk i starć, z których właśnie ta majowa pod Monte Cassino w 1944 r. stała się najważniejsza i przyczyniła się do powstania nieśmiertelnej legendy. Utrwalił ją na kartach swojej książki wybitny polski felietonista, korespondent i pisarz, a także uczestnik tych walk Melchior Wańkowicz.
Tymi słowami podkreślał Wańkowicz wielkość i znaczenie bitwy: „To, że był pod Monte Cassino, zapiszą mu na nagrobku, jeśli znajdzie się dla niego ludzki nagrobek. To, że był pod Monte Cassino zapiszą kroniki rodzinne, jeśli będzie jakowa rodzina”. Cytował on w tomie pierwszym swego dzieła także
honorowego członka ZNP Józefa Piłsudskiego,
który mówił: „Kto nie umie przetrwać klęski, ten nie jest wart zwycięstwa”. Cytat ten uzasadniał pełne prawo Polaków do tego, by po latach klęsk i cierpień mogli czuć się zwycięzcami, dumnymi z wiktorii odniesionej pod włoskim niebem w maju 1944 r.
Warto zaznaczyć, że Polacy weszli do walki o wzgórze pod Monte Cassino, gdzie znajdował się klasztor Benedyktynów z VI w., można rzec w końcowym, decydującym momencie, bowiem walki trwały tam od 17 stycznia 1944 r. Klasztor i wzgórza wokół niego były częścią niemieckich umocnień nazwanych linią Gustawa. Aby można było iść dalej na Rzym, należało przełamać tę linię, a kluczowym jej elementem było Monte Cassino i górujący nad wzgórzem klasztor.
Przed Polakami umocnienia te szturmowali Amerykanie, Francuzi, Nowozelandczycy, Algierczycy czy Hindusi oraz Anglicy. Trzy pierwsze natarcia prowadzone przy ogromnych stratach aliantów zakończyły się niepowodzeniem. Przy czym zdecydowano się zbombardować klasztor, który stał się trudną do zdobycia ruiną.
Należy dodać, że w pierwszym natarciu alianckim uczestniczyła też polska 1 Samodzielna Kompania Komadosów, w której szeregach jako oficer brał udział Stefan Zaleski (Zalewski),
spokrewniony z twórcą hymnu Związku
Nauczycielstwa Polskiego Stefanem Zaleskim, honorowym członkiem ZNP.
Żołnierze gen. Andersa weszli do walki dokładnie w nocy 11 maja 1944 r. O godzinie 23 rozpoczęło się natarcie, poprzedzone przygotowaniem artyleryjskim. Siły II Korpusu uderzyły na klasztor, Wzgórze 593 San Angelo, Masyw Albanetta, wzgórze Widmo oraz okoliczne wzgórza. Po 24 godzinach ciężkich walk, mimo podejścia pod klasztor i zajęcia wzgórz Widmo oraz 593, polscy żołnierze ponosząc ciężkie straty musieli wycofać się na pozycje wyjściowe.
Od 12 maja do 17 maja trwały aktywne działania nękające Niemców, które poprzedziły drugie polskie natarcie decydujące o losach bitwy. Rozpoczęło się ono 17 maja i zakończyło 18 maja o godzinie 10:20, gdy do klasztoru weszli polscy żołnierze. Dowodził nimi podporucznik Kazimierz Gurbiel z 12 Pułku Ułanów Podolskich, zawiesił on proporczyk pułkowy i polską flagę.
Było to symboliczne zakończenie zmagań o klasztor. Dzięki męstwu polskich żołnierzy udało się przełamać linię Gustawa. W walkach tych wsparli Polaków żołnierze algierscy oraz brytyjscy.
Warto podkreślić, że wśród uczestniczących w tych zmaganiach żołnierzy II Korpusu byli także związkowcy z ZNP oraz nauczyciele. Ich prezentację zacznę tych, którzy w walce pod włoskim niebem oddali życie.
Jednym z poległych był porucznik Jan Łutowicz (1913-1944), który pochodził z województwa wileńskiego, powiatu wilejskiego, był nauczycielem w szkole powszechnej, członkiem wileńskiego ZNP. Wziął udział w wojnie w 1939 r., a potem
aresztowany przez Sowietów,
jako oficer cudem uniknął śmierci w Katyniu. Przetrzymywany w obozie w Kozielsku, a potem od 1941 r. w Graizowcu, dzięki umowie polsko-sowieckiej z 1941 r. podpisanej przez rząd gen. Władysława Sikorskiego, wstąpił do tworzonej w Związku Sowieckim Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Andersa.
Następnie wraz z całą jednostką przez Bliski Wschód dotarł do Włoch jako żołnierz II Korpusu. Walczył w bitwie o Monte Cassino w 15 batalionie Strzelców w 5 Dywizji Kresowej i poległ 17 maja 1944 r. w drugim polskim natarciu. Spoczął na Polskim Cmentarzu Wojennym pod Monte Cassino, grób 7-F-17.
W ziemi włoskiej spoczął także Stanisław Juraszek (1915-1944) z Rybarzowic w Galicji (przeżył bitwę pod Monte Cassino, zginał w późniejszych walkach). Był nauczycielem szkół powszechnych. Ukończył Seminarium Nauczycielskie w Białej Krakowskiej w 1930 r., był członkiem ZNP. Studiował na ASP w Krakowie. Od 1938 r. służył w Wojsku Polskim, walczył
w wojnie obronnej, a potem pod Narwikiem
i we Francji w 1940 r. w obronie tzw. reduty Bretońskiej. Potem znalazł się Korpusie Polskim w Szkocji.
W 1941 r. został skierowany do Armii Polskiej w ZSRR. W 1943 r. – przydzielony do 3 Dywizji Strzelców Karpackich – uczestniczył w jej składzie w bitwie o Monte Cassino, a następnie w walkach o Ankonę. Zginął 22 lipca 1944 r. za Ankoną na przedpolu Senigallii podczas patrolu bojowego. Ciało złożono na cmentarzu w Loretto kwatera XIV grób C-9.
Byli także żołnierze z rodowodem związkowym, którzy przeżyli bitwę i walczyli prze całą kampanię włoską. Jedną z najbardziej znanych postaci był Zenon Chruszcz (1905-1984), urodzony na Kresach w Borysławiu, nauczyciel, sportowiec i tłumacz. Walczył we wrześniu 1939 r., po agresji sowieckiej aresztowany i wywieziony do Kazachstanu, stamtąd wydostał się wraz z armią gen. Andersa, do której wstąpił w 1941 r.
Od 1943 r. w II Korpusie Polskim, walczył w 5 Kresowej Dywizji Piechoty pod Monte Cassino i Ankoną, był saperem. Po zakończeniu wojny przebywał w Wielkiej Brytanii (do 1958 r.), następnie powrócił do Polski. Osiadł w Sanoku, gdzie w latach 1959-1980 uczył języka angielskiego w Technikum Ekonomicznym i Hotelarskim w Sanoku. Był członkiem ZNP, a z ramienia Związku – społecznym inspektorem pracy. Zajmował się też tłumaczeniami i pisarstwem. Działał w wielu towarzystwach i stowarzyszeniach. Wielokrotnie odznaczany, m.in. Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski, odznaczeniami innych państw (Włoch i Anglii) oraz regionalnymi. Pochowany został na cmentarzu w Sanoku.
Do kolejnych weteranów bitwy o klasztor na Monte Cassino, mających w swoim życiu
epizod przynależności do ZNP,
należał Bronisław Łokaj (1909-1977). Absolwent Wyższego Seminarium Nauczycielskiego, nauczyciel w szkole powszechnej w Rakołupach. Był członkiem Związku Strzeleckiego w pobliskiej Kamionce oraz właśnie – ZNP. Jako porucznik bił się w 1939 r. w szeregach 7 Pułku Piechoty Legionów. Po agresji sowieckiej dostał się do niewoli, był więziony w Ostaszkowie, skąd został przewieziony do łagrów.
Tam pracował w kopalni w Norylsku, jak inni zesłańcy wydostał się ze Związku Sowieckiego z armią Andersa. W bitwie pod Monte Cassino walczył jako kapitan w szeregach 18 Lwowskiego Pułku Strzelców, przeszedł całą kampanię włoską, wielokrotnie ranny, odznaczony Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari. Po wojnie pozostał na emigracji, gdzie zmarł. Jego zwłoki przeniesiono na cmentarz w Krzeszowie.
Obok członków naszej organizacji byli też inni wybitni przedstawiciele naszego zawodu, którzy wzięli udział w batalii o przełamie linii Gustawa w maju 1944 r. Wśród nich – prof. Jan Flis (1912-1993), pochodzący z Nowego Sącza i współpracujący z ZNP naukowiec, związany z AGH, UJ i UP w Krakowie. Był autorem „Szkolnego słownika geograficznego”. Jako przedwojenny nauczyciel bronił ojczyzny w 1939 r. potem przez Węgry dostał się do Palestyny, gdzie wstąpił w szeregi Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich i uczestniczył w bitwie pod Tobrukiem (1941 r.). Od 1943 r. służył w II Korpusie, przeszedł cały szlak bojowy we Włoszech i bił się pod Monte Cassino.
Do Polski powrócił po 1947 ro. i rozpoczął pracę jako nauczyciel w Nowym Sączu, a potem rozwinął swą karierę naukową i dydaktyczną, zostając profesorem i specjalistą od geografii górskiej. Za męstwo pod Monte Cassino otrzymał Krzyż Walecznych, a także liczne odznaczenia innych państw. W Polsce wielokrotnie odznaczany i honorowany.
Prof. Władysław Bogusz (1916-1975), urodzony w Krakowie, podobnie jak Jan Flis, wziął udział w wojnie w 1939 r. a potem walczył pod Tobrukiem. Od 1943 r. był w II Korpusie i przeszedł cały szlak bojowy we Włoszech, bił się pod Monte Cassino. Udział w działaniach zbrojnych zakończył w stopniu porucznika, z Krzyżem Walecznych przyznanym za męstwo i licznymi odznaczeniami innych państw. Przez pewien czas po 1945 r. pracował na Uniwersytecie w Oxfordzie. Przed 1950 r. powrócił do Polski. Jego późniejsza kariera naukowa była związana z AGH w Krakowie, jako uznanego specjalisty w zakresie dynamiki maszyn.
Przedstawione tu postaci są tylko przykładem wkładu nauczycielstwa polskiego, ale także członków Związku w zwycięstwo polskie obrosłe legendą „Czerwonych maków spod Monte Cassino”. Szczególnie dziś – w 80. rocznicę tego wydarzenia należy przypomnieć
o przedstawicielach naszej profesji i członkach Związku,
by dać świadectwo ich zasługom. Nie powinniśmy zapominać o naszych bohaterach, a pamięć o wielu niestety przygasła. Tak jak w historii opisanej przez Matthew Parkera (autora jednej z monografii o tej bitwie): „Gurbiel zmarł w 1992 roku. Jego pogrzeb w Przemyślu był skromny: nie było orkiestry, salwy honorowej. Tak pożegnano oficera dowodzącego, którego żołnierze jako pierwsi alianci wkroczyli do klasztoru na Monte Cassino”.
Piotr Wierzbicki
ZNP Kraków-Śródmieście/Muzeum AK
Autor jest członkiem ZNP Kraków-Śródmieście oraz adiunktem w Muzeum AK w Krakowie, współautorem wystawy stałej „Polskie Państwo Podziemne i jego siły zbrojne”. W muzeum tym można oglądać m.in. eksponaty – pamiątki z bitwy pod Monte Cassino
Bibliografia:
>> Muzeum AK im. Fieldorfa Nila w Krakowie
>> K. Banaśkiewicz-Cabaj, W. Cabaj „Jan Flis”, „Wierchy” R. 62 (1996), s. 204-208
>> M. Boczar „Sylwetki nauczycieli z długoletnim stażem. W: Księga pamiątkowa szkół ekonomicznych w Sanoku 1925-1995”, Sanok, 1995
>> A. Brygidyn „Wierni przysiędze i żołnierskim honorem (XIX). Z Monte Cassino klucz do Rzymu (I). „Gazeta Sanocka – Autosan” nr 2, 10-20 stycznia 1990
>> M. Parker „Monte Cassino. Opowieść o najbardziej zaciętej bitwie II wojny światowej”, Poznań 2005
>> H. Sieński „Tablice – pamięć wiecznie żywa – część XXIX. Profesor Władysław Bogusz”, Biuletyn AGH nr 96/2015
>> Z. Wawer „Monte Cassino 1944”, Bellona, Warszawa 2009
>> M. Wańkowicz „Monte Cassino”, Warszawa 2018
>> P. Wierzbicki „II Korpus a historia – żołnierze II Korpusu a tradycja” [w:] „Z ziemi włoskiej do Polski… – 2 Korpus a Kraj”, Międzynarodowa Konferencja Naukowa zorganizowana w ramach obchodów Roku gen. Władysława Andersa (26-28 X 2007 r.), Kraków 2007, s. 135-140 (referat/artykuł)
>> A. Grędzik-Radziak „Lista polskich nauczycieli z ziem północno-wschodnich II Rzczypospolitej, ofiar represji niemieckich w latach 1941-1944”, cz. II A, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 2013, nr 1-2
>> Żołnierze 3 Dywizji Strzelców Karpackich,
http://www.montecassino.eu/3dsk/zdjecia_2.htm
Historia w murach zapisana. Powstanie Warszawskie z perspektywy ulicy Juliana Smulikowskiego