Wśród walczących w wojnie 1939 r. byli nauczyciele i związkowcy, m.in. Adam Smulikowski (1906-1989), członek ZG ZNP, a także jego brat Bolesław Smulikowski (1911-1939), który poległ na Mokotowie 25 września. Obydwaj to synowie pierwszego wiceprezesa ZNP Juliana Smulikowskiego (1880-1934). Z okazji 84. rocznicy wybuchu II wojny światowej publikujemy artykuł dr. Piotra Wierzbickiego (ZNP Kraków Śródmieście) przedstawiający zaangażowanie nauczycieli związkowców w w obronę Ojczyzny w 1939 r.
Na zdjęciu: Przekazanie Wojsku Polskiemu samolotu RWD 8-a ufundowanego przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Prezes ZNP Zygmunt Nowicki składa meldunek Marszałkowi Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi, 4 czerwca 1939 r. Zdjęcie pochodzi z Głosu Nauczycielskiego nr 37 z 11 czerwca 1939 r., ostatniego wydanego przed wojną numeru naszego czasopisma
Rankiem 1 września 1939 r. o godzinie 4.35 Niemcy zaatakowały Polskę, bombardując Wieluń, a następnie o 4.48 składnicę wojskową na Westerplatte. Wróg uderzył na całej długości granicy polsko-niemieckiej (ponad 1,6 tys. km) oraz z obszaru Słowacji.
Niemiecka armia wystawiła blisko 1 mln 850 tys. żołnierzy z 11 tys. dział, 2,8 tys. czołgami i 2 tys. samolotów. Polacy przeciwstawili tej sile ok. 950 tys. żołnierzy, ok. 5 tys. dział, 700 czołgów i zaledwie 400 samolotów. Mimo tej dysproporcji sił działania wojenne trwały do 5 października, a ich ostatnim akcentem była zwycięska dla Polaków bitwa pod Kockiem, która nie mogła już jednak odmienić losów kraju.
Pośród walczących w obronie ojczyzny byli nauczyciele i związkowcy, m.in. Adam Smulikowski (1906-1989), członek ZG ZNP, który zmobilizowany do Armii „Modlin” ostatecznie uczestniczył w obronie Warszawy, podobnie jak jego brat Bolesław Smulikowski (1911-1939), podporucznik kompanii karabinów maszynowych, który poległ na Mokotowie 25 września. Obydwaj to synowie wiceprezesa ZNP Juliana Smulikowskiego (1880-1934).
Oczywiście przykładów nauczycieli związkowców, którzy z bronią w ręku wystąpili przeciwko najeźdźcom jest więcej. Tadeusz Otton Janiczek (1902-1984), członek Związku oraz oficer i wykładowca wojskowy w latach 1927-1939, w czasie wojny obronnej był dowódcą kompanii saperów, szlak bojowy przeszedł w szeregach Pomorskiej Brygady Kawalerii.
Stanisław Wacław Oppenauer (1882-1976), nauczyciel, aktywny działacz ZNP i społecznik oraz honorowy obywatel Krakowa, jako oficer WP walczył w wojnie obronnej i trafił do oflagu. Nauczyciel Wacław Zimoląg (1915-2005), późniejszy prezes Związku w Tarnobrzegu, odniósł rany, walcząc w 1939 r. w obronie kraju. Został odznaczony Złotą Odznaką ZNP.
Warto przypomnieć także Władysława Rdzanowskiego (1904-1992), kierownika szkoły w Radziejowicach, odznaczonego Złotą Odznaką ZNP, który w 1939 r. walczył w szeregach XVIII Pułku Piechoty jako podoficer. Również Stanisław Machowski (1984-1940), były sekretarz Zarządu Głównego ZNP, jako porucznik rezerwy wziął udział w kampanii wrześniowej. Trafił do niewoli sowieckiej (zamordowany przez Sowietów w Katyniu w kwietniu 1940 r.).
Kończąc to wyliczanie przykładów naszych bohaterów z wojny obronnej, trzeba jeszcze wspomnieć Mieczysława Perzynę (1914-2002), który w 1937 r. podjął pracę w szkole podstawowej w Dąbrowie (w Kutnie) i wówczas wstąpił do ZNP. W stopniu podporucznika przydzielony został do 37. Pułku Piechoty w Kutnie, który stanowił część 26. dywizji piechoty w ramach Armii Poznań, był dowódcą plutonu i uczestniczył w bojach pod Wągrowcem, w bitwie nad Bzurą, największej batalii kampanii wrześniowej, oraz w obronie Warszawy. Dostał się do niewoli niemieckiej, w której przebywał do 1945 r. Powrócił po wojnie do zawodu nauczyciela, był odznaczony m.in. Złotą Odznaką ZNP.
Gotowi do walki. Nauczyciele w obliczu II wojny światowej: jedność i siła
Komitet Obrony Warszawy
Nie tylko walcząc na froncie, związkowcy wspomagali obronę kraju. W trakcie oblężenia Warszawy przez Niemców (8-28 września 1939 r.) członkowie ZNP działali w sekcjach pomocy i oświaty Komitetu Obrony Warszawy, powołanego przez prezydenta stolicy Stefana Starzyńskiego (1893-1939). Jednym z nich był prezes Związku Zygmunt Nowicki (1881-1944).
Zanim jeszcze wybuchła wojna, Związek był silnie zaangażowany w dozbrajanie Wojska Polskiego w ramach zbiórki na Fundusz Obrony Narodowej. ZNP ufundował m.in. samolot RWD 8-a, przekazany armii 4 czerwca 1939 r. Wojsku przekazano też wiele innej broni (pisał o tym Głos Nauczycielski).
Przygotowania do wojny
Oprócz tego istotna też była działalność na rzecz wzmacniania morale nauczycielstwa, a przede wszystkim głos kierownictwa Związku, które przygotowywało nauczycieli na wypadek konfliktu zbrojnego. Jednym z przykładów takich działań był tekst szczególnej odezwy. Mowa tu o dokumencie podpisanym przez Władysława Sieńkę (1882-1949), prezesa Zarządu Okręgowego ZNP w Krakowie. Datowany był na sierpień 1939 r., a więc dotarł do struktur związkowych dosłownie w przeddzień wybuchu II wojny światowej.
Odezwa ta świadczy nie tylko o tym, że kierownictwo Związku i nauczycielstwo zrzeszone w ZNP zdawało sobie sprawę z powagi sytuacji, lecz także dowodzi, że Związek podjął inicjatywę zapewnienia zabezpieczenia materialnego i organizacyjnego dla powołanych do Wojska Polskiego nauczycieli. Prezes Sieńko zwracał się w odezwie również do kobiet, nauczycielek, o zapewnienie ciągłości pracy i opieki w swoich środowiskach. Apelował również o to, by szkoły stały się centrami opieki, ale także ośrodkami życia codziennego. Widać w tym troskę o kontynuację misji edukacyjnej szkoły również w trakcie wojny i w perspektywie przyszłej okupacji.
Przykład patriotyzmu
Warto też zaznaczyć, że odezwa prezesa Sieńki, który jeszcze przed wojną zalecał nauczycielom czynny opór wobec najeźdźcy, jest przyczynkiem do późniejszych działań nauczycielskich podczas okupacji niemieckiej, które nakierowane były na obronę polskiej edukacji i tożsamości narodowej.
Chodzi o działania, które zaowocowały powstaniem już w październiku 1939 r. Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (pod takim kryptonimem ZNP działał w warunkach okupacji). Tekst odezwy prezesa Sieńki znajduje się w archiwum Okręgu Małopolskiego w Krakowie. Publikowany był w opracowaniu o tajnym nauczaniu w 2021 r. Przypominam treść dokumentu na łamach Głosu jako widomy przykład patriotyzmu związkowców i głębokiej świadomości położenia państwa w 1939 r., a także gotowości ZNP do obrony kraju.
Bibliografia:
>> „Tajna Organizacja Nauczycielska. Działalność Związku Nauczycielstwa Polskiego podczas okupacji hitlerowskiej 1939-1945”, red. W. Panek, A. Ryś, D. Sala, P. Wierzbicki, Kraków 2021
>> P. Wierzbicki „Wspomnienie o Adamie Smulikowskim (1906-1989) – działaczu ZNP i żołnierzu AK”, Głos Nauczycielski nr 8, 19 lutego 2020 r.
>> Nauczyciele regionu tarnobrzeskiego – biogramy, https://pbw.org.pl/tarnobrzeg-2,56/nauczyciele-regionu-tarnobrzeskiego, 8855
>> Mieczysław Perzyna, https://www.bohaterowie1939.pl/polegly,perzyna,mieczyslaw,10840.html
>> Władysław Rdzanowski, https://spradziejowice.pl/cms/35757/zyciorys
>> Władysław Sieńko, https://senat.edu.pl/historia/senat-rp-w-latach-1922-1939/senatorowie-ii-rp/senator/wladyslaw-sienko
Artykuł publikujemy również w wydaniu drukowanym Głosu Nauczycielskiego
Odezwa prezesa Władysława Sieńki z sierpnia 1939 r.
Jak ofiarowaliśmy samolot RWD 8-a dla Wojska Polskiego (czerwiec 1939 r.)
Wspomnienie o Adamie Smulikowskim (1906-1989) – działaczu ZNP i żołnierzu Armii Krajowej
Historia w murach zapisana. Powstanie Warszawskie z perspektywy ulicy Juliana Smulikowskiego
Więcej publikacji poświęconych historii Związku i polskiej szkoły: